Francesco Filelfo e gli Jagelloni: un umanista italiano sulla scena europea

Salvatore Costanza

doi:10.21697/cl.2020.29.2

Opublikowane: 2022-03-04

Tom 29 Nr 2 (2020)

Francesco Filelfo e gli Jagelloni: un umanista italiano sulla scena europea

Salvatore Costanza

Colloquia Litteraria

Dział: ARTYKUŁY

https://doi.org/10.21697/cl.2020.29.2

Abstrakt

Francesco Filelfo (Tolentino 1398- Florence 1481) was an Italian humanist who studied Greek in Padua, Venice and Constantinople, where he lived during his youth (1420-´27). He is known for his giant Collection of Latin and Greek Letters in 48 books. He also became acquainted with the most prominent personalities of philology, arts and politics at his time. Among them, we must count Władysław II Jagiełło (Vilnius 1362 - Gródek 1434), the granduke of Lithuania (1377-1434) and then king of Poland (since 1386). Filelfo encountered the old king in Buda at the Emperial Diet (1423), in which he took part as personal secretary of the Byzantine ruler John VIII Palaiologos. The Polish king was impressed by Filelfo´s unusual culture and brilliance so to invite him at his fourth marriage with Zofia Holsańska (ca. 1405-1461). The Italian humanist went to royal wedding held in Kraków, where he pronounced an official epitalamium, as he proudly writes to Władysław III Jagiełło born from this union. He sent this long letter to the young king of Poland just on the eve of the battle in Warna (1444), in which the latter heroically died fighting with Turks. Filelfos epistle to Władysław III influenced Polish humanists such as Albertus Brucius and Jan Ursyn. It is interesting to remark the role that Filelfo assigned to Polish nation as defender of Freedom against Ottoman expansion into Europe.

Słowa kluczowe:

Francesco Filelfo Jagiełłos Polish Humanism Bollwerksrhetorik Epistolography Crusade

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Costanza, S. (2022). Francesco Filelfo e gli Jagelloni: un umanista italiano sulla scena europea. Colloquia Litteraria, 29(2), 157–192. https://doi.org/10.21697/cl.2020.29.2

Cited by / Share

Bibliografia

Michael Angold, The Decline of Byzantium Seen through the Eyes of Western Travellers, in: Travel in the Byzantine World: Papers from the 34th Spring Symposium of Byzantine Stud., Birmingham, April 2000, ed. Ruth Macrides, Aldershot 2002, p. 213-232.
Franz Babinger, Von Amurath zu Amurath. Vor- und Nachspiel der Schlacht bei Varna (1444), „Oriens” 1950, nr 3.2, p. 233-244.
Henryk Barycz, Polacy na studiach w Rzymie w epoce Odrodzenia (1440-1600), Kraków 1938.
Concetta Bianca, Auctoritas e veritas: il Filelfo e le dispute tra platonici e aristotelici, in: Francesco Filelfo, ed. Avesani, cit., p. 207-247.
Concetta Bianca, Dopo Costanza: classici e umanisti, in: Alle origini della nuova Roma: Martino V (1417-1431), Atti del Convegno Roma, 2-5 marzo 1992, ed. Maria Chiabò, Roma 1992, p. 85-110.
Nancy Bisaha, Creating East and West: Renaissance Humanist and the Ottoman Turks, Philadelphia 2004.
Edward W. Bodnar, Ciriaco d’Ancona and the Crusade of Varna: A Closer Look, „Mediaevalia“ 1988, nr 14, p. 253-280.
Domenico Caccamo, Eugenio IV e la Crociata di Varna, „Arch. Società Romana di Storia Patria“ 1956, nr 79, p. 35-87.
Aristide Calderini, Ricerche intorno alla biblioteca e alla cultura greca di Francesco Filelfo, „Studi Italiani di Filologia Classica“ 1913, nr 20, p. 204-424.
Anna Maria Cavallarin, L’umanesimo e i Turchi, „Lettere italiane” 1980, nr 32, p. 54-74.
Guido Cortassa, Francesco Filelfo, la Grecia e Bisanzio, in: Rapporti e scambi tra umanesimo italiano ed umanesimo europeo: «L’Europa è uno stato d’animo», ed. Luisa Rotondi Secchi Taruga, Milano 2001, p. 353-364.
Mariarosa Cortesi, Aspetti linguistici della cultura greca di Francesco Filelfo, in Francesco Filelfo, ed. Avesani, p. 163-206.
Salvatore Costanza, Testimonianze epistolari sulla caduta dell’Eubea (1470): la posizione di Filelfo alter Nestor, in: Philelphiana. Nuove prospettive di ricerca sulla figura di Francesco Filelfo (Quad. Rinascim. 51), ed. Silvia Fiaschi, Firenze 2015, p. 25-46.
Salvatore Costanza, Die Reise des Johannes VIII. Palaiologos laut Francesco Filelfo und anderer Quelle, in: Byzanz und das Abendland VI. Studia Byzantino-Occidentalia (Antiquitas, Byzantium, Renascentia 33), Erika Juhász, Budapest 2019, p. 121-144.
Salvatore Costanza, Ungarn, Byzantinische Welt und Türkenkrieg in Filelfos Episteln, in: Byzanz und das Abendland VII. Studia Byzantino-Occidentalia (Antiquitas, Byzantium, Renascentia 42), ed. Zoltán Farkas, László Horváth, Tamás Mészáros, Budapest 2021, p. 51-86.
Bistra Cvetkova, Analyse des principales sources ottomanes du XVe s. sur les campagnes de Vladislav le Varnénien et Jean Hunyadi en 1443-1444, „Studia Albanica“ 1968, nr 5,1, p. 137-158.
Bistra Cvetkova, Obzor na osnovite osmanski iztočnici ot XV s. za pokhodite na Vladislav Varnenčik i Jan Huniadi prez 1443/44 g., in: Varna 1444: Sbornik ot izslevdanija i dokumenti v čest na 525-ta godišnina ot bitkata kraj gr. Varna, ed. Dimit’r Angelov, Ivan Duichev, Ead., Sofia 1969, p. 168-193.
Bożena Czwojdrak, Zofia Holszańska, Warszawa 2012.
Jan Długosz, Annales seu Cronicae incliti Regni Poloniae, Lib. XI et XII, 1413-1444, Warszawa 2001.
Manuela Dobre, Éducation grecque et latine chez les auteurs byzantins du XVe siècle, „Études byz. et postbyz.“ 2011, nr 6, p. 223-232.
Piotr Dymmel, Tradycja rękopiśmienna Roczników Jana Długosza: studium analityczne ksiąg X-XII, Warszawa 1992.
Francesco Filelfo, De Psychagogia (Hellenica 1), ed. Guido Cortassa, Enrico Maltese, Alessandria 1997.
Francesco Filelfo, Collected Letters. Epistolarum libri XLVIII, ed. Jeroen de Keyser, Alessandria 2017, vol. 1-4.
Francesco Filelfo, Man of Letters, ed. Jeroen de Keyser (Brill’s Stud. in Intellectual Hist. 289), Leiden-Boston 2018.
Francesco Filelfo nel quinto centenario della morte: atti del XVII Convegno di Studi Maceratesi (Tolentino, 27-30 sett. 1981), (Medioevo e Umanesimo 58; Studi Maceratesi 17), ed. Rino Avesani et al., Padova 1986.
Robert Frost, The Making of the Polish-Lithuanian Union, 1385-1569. The Oxford History of Poland-Lithuania, Oxford 2015.
Thierry Ganchou, Les ultimae voluntates de Manuel et Iôannès Chrysolôras et le séjour de Francesco Filelfo à Constantinople, „Byzantinistica“ 2005, nr 7, p. 195-285.
Vito R. Giustiniani, Lo scrittore e l’uomo nell’epistolario di Francesco Filelfo, in: Francesco Filelfo ed. Avesani., p. 249-274.
Victor Gidžiūnas, The Introduction of Christianity into Lithuania, „Lituanus“ 1957, nr 3.4, p. 6-13.
Lucia Gualdo Rosa, Il Filelfo e i Turchi: un inedito storico dell’Archivio vaticano, „Annali della Fac. di lettere e filosofia della Univ. di Napoli“ 1964-68, nr 2, p. 109-165.
Jacqueline Glomski, Patronage and Humanist Literature in the Age of the Jagiellons. Court and Career in the Writings of Rudolf Agricola Junior, Valentin Eck and Leonard Cox, Toronto 2007.
Oskar Halecki, The Crusade of Varna: A Discussion of Controversial Problems, New York 1943.
Oskar Halecki, Spór o Warneńczyka, „Teki Historyczne” 1958, nr 9, p. 16-34.
Armin Holweg, Kaiser Johannes VIII. Palaiologos und der Kreuzzug des Jahres 1444, „Byzantinische Zeitschrift“ 1980, nr 72, p. 14-24.
Petko Ivanov, The Death of Władysław III Warneńczyk as Literary Fact: Review of Primary and Secondary Sources, „Slavic Studies Faculty Publications” 1995, Paper 9 http://digitalcommons.connoll.edu/slavicfacpub/9.
John Jefferson, The Holy Wars of King Wladislas and Sultan Murad: The Ottoman-Christian Conflict of 1438-1444 (History of Warfare 76), Leiden-Boston 2012, in part. cap. VII The Crusade of 1444, p. 357-488.
Grażina Jurkowlaniec, The Artistic Patronage of Ladislaus Jagiełło. Beyond the Opposition between Byzantium and the Renaissance, in: Bizancjum a Renesancy. Dialog kultur, dziedzictwo antyku. Tradycja i współczescność / Byzantium and Renaissances. Dialogue of Cultures, Heritage of Antiquity – Tradition and Modernity, ed. Michał Janocha et al., Warszawa 2012, p. 271-281.
Jūratė Kiaupienė, Formations and Transformations of Dynastic Ties Between the Grand Duchy of Lithuania and the Kingdom of Poland from 1386-1501, „Lituanus” 2010, nr 56.3, p. 5-24.
Marek Daniel Kowalski, Polnische Studenten im Rom der früheren Renaissance (1450-1500), in: Studieren im Rom der Renaissance (Repertorium Academicum Germanicum, Forschungen 3), ed. Michael Matheus, Rainer Cristoph Schwinges, Zürich 2020, p. 163-190.
Han Lamers, Hellenism and Cultural Unease in Italian Humanism: the Case of Francesco Filelfo, Francesco Filelfo, Man of Letters, cit., p. 22-43.
Mirosław P. Kruk, Malowidła Graeco opere fundacji Jagiellonów jako postulat unii państwowej i kościelnej oraz jedności Kościoła, in: Między teologią a duszpasterstwem powszechnym na ziemiach Korony doby przedtrydenckiej. Dziedzictwo Średniowiecza i wyzwania XV-XVI wieku (Hermeneutika Wartości 5), ed. Waclaw Walecki, Warszawa 2017, p. 145-201.
Jadwiga Krzyżaniakowa, Jerzy Ochmański, Władysław II Jagiełło, Wrocław 1990.
Jacek Maj, Die „byzantinische Frage” und die polnische Kultur: ein bibliographischer Bericht, in: Byzanz in Europa: Europas östliches Erbe. Akten des Kolloquiums Byzanz in Europa vom 11 bis 15 Dez. 2007 in Greifswald, ed. Michael Altripp, Turnhout 2001, p. 405-421.
Ewa Maleczyńska, Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walki stronnictw w Polsce w latach 1422-1423 (Archiwum Towarzystwa Naukowego we Lwowie, Wydział II, 19.3), Lwów 1937.
Margareth Meserve, Nestor denied: Francesco Filelfo’s Advice to Princes on the Crusade against the Turks, „Osiris“ 2010, nr 25.1, p. 47-65.
Margareth Meserve, Empires and Islam in Renaissance Historical Thought, Cambridge/Mass. 2008.
Margareth Meserve, Francesco Filelfo, in: Christian-Muslim Relations. A Bibliographical History, 5 (1350-1500), ed. David Thomas, Alexander Mallett, Leiden-Boston 2013, p. 406-414.
Nevra Necipoğlu, Byzantium Between the Ottomans and the Latins. Politics and Society in the Late Empire, Cambridge 2009.
Alina Nowicka-Jeżowa, Poeci polscy doby humanizmu wobec Rzymu, „Ruch Literacki“ 2012 nr 6, p. 631-652.
Francesco Pall, Ciriaco d’Ancona e la crociata contro i Turchi, „Bull. Sect. Histor. Acad. Roumanie“ 1938, nr 20, p. 9-68.
Tamás Pálosfalvi, From Nicopolis to Mohács. A History of Ottoman-Hungarian Warfare, 1389-1526, Leiden-Boston 2018.
Şerban Papacostea, Un humaniste italien au service de Byzance en Europe Centrale au XVe siècle, „Études Byz. et Post-Byz.“ 2006, nr 5, p. 365-375.
Janusz Pelc, “Dalla terra Italiana alla Polonia” e dalla terra polacca a quella italiana, „Barok“ 2005 num. spec. 12, p. 13-34.
Gianvito Resta, Filelfo tra Bisanzio e Roma, in: Francesco Filelfo, ed. Avesani, cit., p. 1-60.
S.C. Rowell, Lithuania Ascending. A Pagan Empire within East-central Europe, 1295-1345 (Cambr. Stud. in Medieval Life and Thought, 4th Ser. 25), Cambridge 1994.
Anna Różycka-Bryzek, O uwarunkowaniach patronatu króla Władisława Jagiełły nad malarstwem bizantyńsko-ruskim w Polsce, in: Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, ed. Stanisław Stępień, vol. 5, Przemyśl 2000, p. 149-156.
Maciej Salamon, Bizancjum wobec wyprawy warneńskiej, in: Świat chrześcijański i Turcy Osmańscy w dobie bitwy pod Warną, ed. Danuta Quirini-Popławska (= Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiełłońskiego 1178), „Studia Polono-Danubiana et Balcanica“ 1995, nr 8, p. 73-94.
Maciej Salamon, Polen und Byzanz - Wege der Bewegnung, in: Byzanz und Ostmitteleuropa 950-1453. Beiträge zu einer table-ronde des XIX International Congress of Byzantine Studies, Copenhagen 1996 (Mainzer Veröffentlichungen zur Byzantinistik 3), ed. Günter Prinzing, Id., Wiesbaden 1999, p. 151-164.
Peter Schreiner, Giovanni Aurispa in Konstantinopel. Schicksale griechischer Handschriften im 15. Jahrhundert, in: Studien zum 15. Jahrhundert. Festschrift für Eric Meuthen, Johannes Helmrath, Heribert Müller, con Helmut Wolff, München 1994, II p. 623-631.
Peter Schreiner, Epistolari umanistici e manoscritti greci: Guarino da Verona, Isidoro di Kiev, Giovanni Aurispa, Francesco Filelfo, in: Filelfo, le Marche, l’Europa. Un’esperienza di ricerca (Temi e Testi 178), ed. Silvia Fiaschi, Roma 2018, p. 165-180.
Franciszek Sikora, W sprawie małżeństwa Władysława Jagiełły z Anną Cylejską, in: Personae, colligationes, facta, ed. Janusz Bieniak, Toruń 1991, p. 93-103 = Waldemar Bukowski, Antoni Gasiorowski, Małopolskie późne średniowiecze: ludzie i instytucje: wybór pism,Warszawa 2017, p. 136-144.
Paul Srodecki, Validissima semper Christianis propugnacula – Zur Entstehung der Bollwerksrhetorik in Polen und Ungarn im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, in: Sarmatismus versus Orientalismus im Mitteleuropa. Sarmatyzm versus Orientalizm w Europie Środkowej. Akten der Internationalen Wissenschaftlichen Konferenz in Zamość von 9. bis zum 12. Dez. 2010, ed. Magdalena Długosz, Piotr O. Scholz, con Martin Faber, Berlin 2012, p. 131-168.
Paul Srodecki, Antemurale Christianitatis. Zur Genese der Bollwerksrhetorik im östlichen Mitteleuropa an der Schwelle vom Mittelalter zur Frühen Neuzeit (Historische Studien 508), Husum 2015.
Stanisław A. Sroka, Sława, chwała i plotka Władysław Warneńczyk jako król Węgier, „Przegląd Nauk Historycznych” 2016, nr 15.2, p. 103-126.
Johannes Ursinus, Modus Epistolandi cum epistolis exemplaribus et orationibus annexis, c. XXX, ed. Lidia Winniczuk, Wrocław 1957.
Janusz Tazbir, „Kryzwopryzsiężca Władysław” w opinii potomnych, „Kwartalnik Historyczny” 1985, nr 92.3, p. 511-532.
Jan Tęgowski, W sprawie genezy unii Polski z Litwą. Projekt małżeństwa Jagiełły z córką Dymitra Dónskiego wielkiego księcia moskiewsiego - próba ustalenia daty (Prace naukowe Akademii im. Jana Długosza w Częstochowie; Zeszyty Historyczne 10), Częstochowa 2009.
Paolo Viti, Filelfo, Francesco, in Dizionario Biografico degli Italiani, Roma 1997, p. 613-626.
Tadeusz Wasilewski, Prawosławne imiona Jagiełły i Witolda, „Analecta Cracoviensia” 1987, nr 19, p. 105-116.
Franciszek Ziejka, ’Wieczna pamiątna międny chrześcijany…’ (Z dziejów legendy Władysława Warneńczyka, ostatniego krzyżowca Europy), „Wykład na Papieskim Wydziale Teologicznym we Wrocławiu z okazji nadania godności doktora honorowego” 7 października 2003 r. http://www.pft.wroc.pl/pft/historia/ziejka-w.html, p. 1-2. Google Scholar

Salvatore Costanza

l.kucharczyk@uksw.edu.pl
http://orcid.org/0000-0002-0138-0194

Afiliacja:

National and Kapodistrian University of Athens Polska

Biogram

Born in Messina, Sicily, 1980, graduated and has got his PhD in Florence about Greek Classical, Byzantine Philology and Renaissance Studies. He also developed post-doc research projects in Cologne, Lyon, and Fribourg (CH). He takes part of FIRB project of editing and commenting Filelfo´s Greek and Latin Epistles under the supervision of Silvia Fiaschi (University of Macerata, Italy). He is actually visiting professor in the National and Kapodistrian University of Athens and he in train of achieving his habilitation (HDR) at the University of Strasbourg. He is interested in Ancient Greek and Byzantine Literature, and also in Medieval History of Central and Eastern Europe, with particular reference to interaction with Italy and the Mediterranean.