Germany had started the Second World War in an intentional and conscious manner, obviously being aware that every action can have unpredictable and unwanted consequences. The Potsdam decisions were taken by the Great Powers after assuming supreme authority in Germany. They constituted a manifestation of the Allies’ rights and responsibilities. The territorial changes of Germany and the transfer of population were part of the general regulation of the effects of the Second World War. These decisions were not a simple matter of revenge. They must be perceived in a wider political perspective of European policy. The resettlement by Germany of ethnic Germans to the Reich or to the territories it occupied constituted an instrument of National Socialist policy. This German policy turned out in 1945 to be a tragic irony of fate. The resettlement decided in Potsdam must be perceived in the context of German legal responsibility for the war’s outbreak. The individual perception of the resettlement and individual guilt are different from the international responsibility of the state and from the political-historical responsibility of the nation. In our discussion we made the distinction between the individual and the collective aspect as well as between the legal and historical/political aspect. We deal with the guilt of individuals (criminal, political, moral), the international legal responsibility of states, and the political and historical responsibility of nations (societies). For the difficult process of understanding and reconciliation between Poles and Germans, the initiatives undertaken by some social circles, and especially the church, were of vital importance. The question of the resettlement became a theme of numerous publications in Poland after 1989. In the mid 1990s there was a vast debate in the media with the main question of: should we apologize for the resettlement? Tracing a line from wrongdoing/harm to unlawfulness is not easy. In 1945 the forcible transfer of the German population was an act that was not prohibited by international law. What is significant is that this transfer was not a means of war conduct. It did not apply to the time of a belligerent occupation, in terms of humanitarian law, but to a temporary, specific, international post-conflict administration. Maybe for some people Potsdam decisions will always be seen as an illegal action, for others as an expression of strict international legal responsibility, for some as a kind of imperfect justice, and still for others as an opening of a new opportunity for Europe.
Pobierz pliki
Zasady cytowania
Cited by / Share
Bibliografia
Acquaviva G., Forced Displacement and International Crimes, Legal and Protection Policy Research Series, UNHCR, June 2011
Google Scholar
Adenauer K., Erinnerungen 1945-1953, Stuttgart 1980 (4th ed.)
Google Scholar
Aly G., Hitlers Volksstaat. Raub, Rassenkrieg und nationaler Sozialismus, Frankfurt am Main 2011
Google Scholar
Arendt H., Kohn J., Responsibility and Judgment, NewYork 2003
Google Scholar
Bainville J., Geschichte zweier Völker. Frankreichs Kampf gegen Deutsche Einheit, Hamburg 1941
Google Scholar
Barcz J., Podstawy prawne stosunków Polski ze zjednoczonymi Niemcami, [in:] Polska-Niemcy 1945-2007
Google Scholar
Barcz J., Udział Polski w konferencji „2+4”. Aspekty prawne i proceduralne, Warszawa 1994
Google Scholar
Barcz J., Kranz J., Reparacje od Niemiec po drugiej wojnie światowej w świetle prawa międzynarodowego.
Google Scholar
Aspekty prawa i praktyki, Warszawa 2019
Google Scholar
Barkan E., The Guilt of Nations. Restitution and Negotiating Historical Injustices, New York 2000
Google Scholar
Benvenisti E., The International Law of Occupation, Oxford 2012
Google Scholar
Błoński J., Biedni Polacy patrzą na getto, ‘Tygodnik Powszechny‘ 1987, no 2 (German translation: Die armen Polen blicken aufs Getto, [in:] M. Klecel (Hrsg.), ‘Polen zwischen Ost und West. Polnische Essays des
Google Scholar
Jahrhunderts‘, Frankfurt am Main 1995)
Google Scholar
Boll F. (ed.), „Wir gewähren Vergebung und bitten um Vergebung“. 40 Jahre deutsch-polnische Verständigung, Friedrich-Ebert-Stiftung 2006 (Gesprächskreis Geschichte, no 68).
Google Scholar
Bömelburg H.-J., Kochanowski J., Die deutsche Besatzungspolitik in Polen 1939-1945, [in:] ‘Deutschland, Polen‘
Google Scholar
Bömelburg H.-J., R. Stößinger, R. Traba (eds), Wypędzeni ze Wschodu. Wspomnienia Polaków i Niemców, Olsztyn 2001
Google Scholar
Borodziej W., Geschichte Polens im 20.Jahrhundert, München 2010
Google Scholar
Borodziej W., H. Lemberg (eds), Niemcy w Polsce 1945-1950. Wybór dokumentów, t. 1-4, Warszawa 2000-2001, (German edition - Die Deutschen östlich von Oder und Neiße 1945-1950. Dokumente aus polnischen Archiven. Bde. 1-4, Marburg/Lahn 2000-2004)
Google Scholar
Borodziej W., K. Ziemer (eds.)Deutsch-polnische Beziehungen 1939 – 1945 –1949. Eine Einführung, Osnabrück 2000
Google Scholar
Broszat M., Zweihundert Jahre deutsche Polenpolitik, München 1963
Google Scholar
Buras P., P.M. Majewski (eds), Pamięć wypędzonych. Grass, Beneš i środkowoeuropejskie rozrachunki. Antologia tekstów polskich, niemieckich i czeskich, Warszawa 2003
Google Scholar
Cahier Ph., Le problème des effets des traités à l’égard des Etats tiers, Recueil des Cours (Académie de Droit International), 1974-III, vol. 143
Google Scholar
Chetail V., Is There Any Blood on My Hands? Deportation as a Crime of International Law, ‘Leiden Journal of International Law’ 2016, vol. 29
Google Scholar
Chetail V., The Transfer and Deportation of Civilians, [in:] A. Clapham, P. Gaeta, M. Sassoli (eds.), ‘The 1949 Geneva Conventions: A Commentary’, Oxford 2015
Google Scholar
Chinkin C., Third Parties in International Law, Oxford 1993
Google Scholar
Corten O., P. Klein (eds) Les Conventions de Vienne sur le droit des traités. Commentaire article par article, Bruxelles 2006
Google Scholar
Courtois S. (ed.) Le Livre noir du communisme. Crimes, terreur, répression, Paris 1997
Google Scholar
Czapliński W., B. Łukańka (eds), Problemy prawne w stosunkach polskoniemieckich u progu XXI wieku, Warszawa 2009
Google Scholar
Daase Ch., S. Engert, M.-A. Horelt, J. Renner, R. Strassner (eds), Apology and Reconciliation in International Relations: The Importance of Being Sorry New York 2016
Google Scholar
Danchin P.G., Cole E.A., Protecting the Human Rights of Religious Minorities in Eastern Europe, New York 2002
Google Scholar
Davies N., Rising ‘44: The Battle for Warsaw, 2003
Google Scholar
Déat M., Mourir pour Dantzig?, “L’OEuvre”, 4.5.1939
Google Scholar
Derrida J., To forgive. The unforgivable and the imprescriptible, [in:] J. Caputo (ed.), ‘Questioning God’, 2001
Google Scholar
Deutschland und Polen. Kirche im Dienst der Versöhnung, Bonn, April 1996
Google Scholar
Dinstein Y., The International Law of Belligerent Occupation, Cambridge 2009
Google Scholar
Dmitrów E., Niemcy i okupacja hitlerowska w oczach Polaków. Poglądy i opinie z lat 1945-1948, Warszawa 1987
Google Scholar
Dörr O., K. Schmalenbach (eds), Vienna Convention on the Law of Treaties. A Commentary, Berlin-Heidelberg
Google Scholar
Douglas R.M., Orderly and Humane. The Expulsion of the Germans after the Second World War, New Haven,
Google Scholar
London 2012
Google Scholar
Eberhardt P., Political Migrations in Poland 1939-1948, Warsaw 2006
Google Scholar
Engelking B., J. Grabowski (eds) Dalej jest noc. Losy Żydów w wybranych powiatach okupowanej Polski,
Google Scholar
Warszawa 2018
Google Scholar
Frowein J.A., Potsdam Conference (1945), ‘Encyclopedia of Public International Law’, 2009
Google Scholar
Frowein J.A., Zur Entstehung und Bedeutung der Ostverträge 1970 – einige persönliche Ergänzungen, [in:] H.-
Google Scholar
J. von Cremer, Th. Giegerich, D. Richter, A. Zimmermann (eds), ‘Tradition und Weltoffenheit des Rechts.
Google Scholar
Festschrift für Helmut Steinberger’, Berlin, Heidelberg, New York 2002
Google Scholar
Gatrell P., A Whole Empire Walking. Refugees in Russia during World War I, Indiana 2005
Google Scholar
Giordano R., Die zweite Schuld oder von der Last Deutscher zu sein, München 1990
Google Scholar
Góralski W.M. (ed.), Breakthrough and Challenges. 20 Years of the Polish-German Treaty on Good Neighbourliness and Friendly Relations, Warsaw 2011
Google Scholar
Góralski W.M. (ed.), Polska-Niemcy 1945-2007. Od konfrontacji do współpracy i partnerstwa w Europie. Studia i dokumenty, Warszawa 2007
Google Scholar
Góralski W.M. (ed.), Przełom i wyzwanie. XX lat polsko-niemieckiego Traktatu o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy – 1991-2011, Warszawa 2011
Google Scholar
Góralski W.M. (ed.), Transfer. Obywatelstwo. Majątek. Trudne problemy stosunków polsko-niemieckich. Studia i dokumenty, Warszawa 2005
Google Scholar
Góralski W.M., (ed.), Problem reparacji, odszkodowań i świadczeń w stosunkach polsko-niemieckich 1944–2004, vol. I: Studia, vol. II: Dokumenty, Warszawa 2004
Google Scholar
Hahn E., Hahn H.H., Die Vertreibung im deutschen Erinnern. Legenden, Mythos, Geschichte, Paderborn 2010
Google Scholar
Hecker H., Die Umsiedlungsverträge des Deutschen Reiches während des Zweiten Weltkrieges, Hamburg 1971
Google Scholar
Hirszfeld L., Historia jednego życia, Warszawa 2000 (First Polish edition 1946; English translation: The Story of One Life, Rochester 2010)
Google Scholar
Janicki L., RFN wobec terytorialno-politycznych następstw klęski i upadku Rzeszy, Poznań 1986
Google Scholar
Jankélévitch V., Le Pardon, Paris 1967
Google Scholar
Jankélévitch V., Pardonner?, Paris 1971
Google Scholar
Jaspers K., Die Schuldfrage, Heidelberg-Zürich1946
Google Scholar
Jaspers K., Wohin treibt die Bundesrepublik? Tatsachen, Gefahren, Chancen, München 1966
Google Scholar
Kacowicz A.M., P. Lutomski (eds), Population Resettlement in International Conflicts: A Comparative Study, New York 2007
Google Scholar
Karski J., Courier from Poland: The Story of a Secret State, Boston 1944
Google Scholar
Kerski B., Die Rolle nichtstaatlicher Akteure in den deutsch-polnischen Beziehungen vor 1990. Wissenschaftszentrum Berlin für Sozialforschung, Januar 1999
Google Scholar
Kerski B., Kycia T., Żurek R., „Przebaczamy i prosimy o przebaczenie”. Orędzie biskupów polskich i odpowiedź niemieckiego episkopatu z 1965 roku. Geneza, kontekst, spuścizna, Olsztyn 2006
Google Scholar
Khan D.-E., Die deutschen Staatsgrenzen. Rechtshistorische Grundlagen und offene Rechtsfragen, Tübingen 2004
Google Scholar
Kijowski A., Niemcy, Polacy i inni (1978), reprint in: A. Kijowski, Rachunek naszych słabości, Warszawa 2009
Google Scholar
Klafkowski A., Umowa poczdamska z dnia 2 VIII 1945 r., Warszawa 1960 (French version: L’Accord de Potsdam du 2 août 1945, Varsovie 1964)
Google Scholar
Klecel M., (ed.), Polen zwischen Ost und West. Polnische Essays des 20. Jahrhunderts, Frankfurt am Main 1995
Google Scholar
Koch Ch. (ed.), War die «Vertreibung» Unrecht? Die Umsiedlungsbeschlüsse des Potsdamer Abkommens und ihre Umsetzung in ihrem völkerrechtlichen und historischen Kontext, Frankfurt am Main, Berlin, Bern 2015
Google Scholar
Kochanowski J., B. Kosmala (eds.) Deutschland, Polen und der Zweite Weltkrieg. Geschichte und Erinnerung, Potsdam-Warschau 2009
Google Scholar
Kranz J., K. Bachmann (eds), Przeprosić za wypędzenie? O wysiedleniu Niemców po II wojnie światowej, Kraków 1997 (German edition: Verlorene Heimat. Die Vertreibungsdebatte in Polen, Bonn 1998)
Google Scholar
Kranz J., Polsko-niemieckie kontrowersje prawne – próba syntezy, [in:] W.M. Góralski (ed.), ‘Przełom i wyzwanie’ (English version: Polish-German Legal Controversies – An Attempt At Synthesis, [in:] W.M. Góralski (ed.), ‘Breakthrough and Challenges’)
Google Scholar
Kranz J., Barcz J., Reparacje od Niemiec po drugiej wojnie światowej w świetle prawa międzynarodowego. Aspekty prawa i praktyki, Warszawa 2019
Google Scholar
Kreß C., International Criminal Law, ‘Encyclopedia of Public International Law’, 2009
Google Scholar
Kunert A.K., (ed.), Polacy – Żydzi. Polen – Juden. Poles – Jews. Wybór źródeł. Quellenauswahl. Selection of documents, Warszawa 2001
Google Scholar
Küsters H.-J., D. Hofmann, (eds.) Dokumente zur Deutschlandpolitik. Deutsche Einheit. Sonderedition aus den Akten des Bundeskanzleramtes 1989/90, München 1998
Google Scholar
Labuda G., Polska granica zachodnia, Poznań 1971
Google Scholar
Lachs M., La frontière polono-allemande. Droit, vie et logique historique, Warszawa 1964
Google Scholar
Laly-Chevalier C., Rezek F., Commentary to art. 35, in: Les Conventions
Google Scholar
Lange K., Der Terminus „Lebensraum“ in Hitlers „Mein Kampf “, ‘Vierteljahrshefte für Zeitgeschichte‘ 1965, vol. 13, no 4
Google Scholar
Lemkin R., Axis Rule in Occupied Europe: Laws of Occupation – Analysis of Government – Proposals for Redress, Washington, D.C. 1944
Google Scholar
Leniger M., Nationalsozialistische „Volkstumsarbeit” und Umsiedlungspolitik 1933-1945. Von der Minderheitenbetreuung zur Siedlerauslese, Berlin 2006
Google Scholar
Leontiades L., Der griechisch–türkische Bevölkerungsaustausch, ‘Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht‘ 1935, vol. 5.
Google Scholar
Les transferts internationaux de populations, Institut de Droit international, ‘Annuaire’ 1952, vol. 44, no. 2
Google Scholar
Lipski J.J., Dwie ojczyzny, dwa patriotyzmy, ’Nowa’, 1981, no 144, June 1981 and ‘Kultura’ (Paris) 1981, no 409 / (German text in: „Kontinent”, No 22, 1982)
Google Scholar
Lipski J.J., Powiedzieć sobie wszystko. Eseje o sąsiedztwie polsko-niemieckim (ed. Georg Ziegler) (bilingual edition), Gliwice-Warszawa 1996
Google Scholar
Loeber D.A., Diktierte Option. Die Umsiedlung der Deutsch-Balten aus Estland und Lettland 1939-1941, Neumünster 1972
Google Scholar
Łuszczyna M., Mała zbrodnia. Polskie obozy koncentracyjne, Kraków 2017
Google Scholar
Madajczyk P., Czystki etniczne i klasowe w Europie XX wieku, Warszawa 2010
Google Scholar
Majewski P., Nationalsozialistische Unterdrückungsmaßnahmen im Generalgouvernement während der Besatzung, [in:] J. Młynarczyk (ed.), ‘Polen‘
Google Scholar
Mann T., Deutsche Hörer! Radiosendungen nach Deutschland aus den Jahres 1940-1945, Frankfurt am Main 2004 (4th edition)
Google Scholar
Misiło E. (ed.), Akcja „Wisła”. Dokumenty, Warszawa 2012 (2nd ed.)
Google Scholar
Misiło E. (ed.), Repatriacja czy deportacja. Przesiedlenie Ukraińców z Polski
Google Scholar
do USRR 1944-1946, t. 1 – Dokumenty 1944-1945, Warszawa 1996; t. 2, Dokumenty 1946, Warszawa 1999
Google Scholar
Mitscherlich A., Mitscherlich M., Die Unfähigkeit zu trauern. Grundlagen kollektiven Verhaltens, München 1967
Google Scholar
Młynarczyk J. (ed.), Polen unter deutscher und sowjetischer Besatzung 1939-1945, Osnabrück 2009
Google Scholar
Musiał B., Deutsche Zivilverwaltung und Judenverfolgung im Generalgouvernement. Eine Fallstudie zum Distrikt Lublin 1939-1944, Wiesbaden 1999
Google Scholar
Nitschke B., Vertreibung und Aussiedlung der deutschen Bevölkerung aus Polen 1945 bis 1949, München 2003
Google Scholar
Nitschke B., Wysiedlenie czy wypędzenie? Ludność niemiecka w Polsce w latach 1945-1949, Toruń 2000
Google Scholar
Oppenheim’s International Law, 1996
Google Scholar
Orłowski H., A. Sakson (eds), Utracona ojczyzna. Przymusowe wysiedlenia, deportacje i przesiedlenia jako wspólne doświadczenie, Poznań 1996
Google Scholar
Osmańczyk E., Sprawy Polaków, Katowice 1946
Google Scholar
Özsu U., Nation-Building, International Law, and the Greek–Turkish Population Exchange, ‘Leiden Journal of International Law’ 2011/4
Google Scholar
Persak K., Akcja „Wisła” – próba kwalifikacji prawnej, ‘Studia Polityczne’ 2018, vol. 46, no 1
Google Scholar
Petersen T., Flucht und Vertreibung aus Sicht der deutschen, polnischen und tschechischen Bevölkerung, Bonn 2005
Google Scholar
Pięciak W., Niemiecka pamięć. Współczesne spory w Niemczech o miejsce III Rzeszy w historii, polityce i tożsamości (1989-2001), Kraków 2002.
Google Scholar
Piotrowicz R.W., S.K.N. Blay, The Unification of Germany in International and Domestic Law, Amsterdam 1997
Google Scholar
Pisiuliński J., Akcja specjalna „Wisła”, Rzeszów 2017
Google Scholar
Piskorski J.M., Polacy i Niemcy. Czy przeszłość musi być przeszkodą?, Poznań 2004
Google Scholar
Piskorski J.M., Wygnańcy. Przesiedlenia i uchodźcy w dwudziestowiecznej Europie, Warszawa 2010
Google Scholar
Podlasek M., Wypędzenie Niemców z terenów na wschód od Odry i Nysy Łużyckiej, Warszawa 1995
Google Scholar
Polonsky A. (ed.), My Brother’s Keeper?’ Recent Polish Debates about the Holocaust, London 1990
Google Scholar
Prymaka-Oniszk A., Bieżeństwo 1915. Zapomniani uchodźcy, Wołowiec 2016
Google Scholar
Renner J., ‘I’m sorry for apologising’: Czech and German apologies and their perlocutionary effects, ’Review of International Studies’ 2011, vol. 37
Google Scholar
Rice C., Zelickow Ph.D., Germany Unified and Europe Transformed: A Study in Statecraft, Cambridge, Massachussets 1995 (German edition: Sternstunde der Diplomatie. Die deutsche Einheit und das Ende der Spaltung Europa, 2001)
Google Scholar
Ricoeur P., La mémoire, l’histoire, l’oubli, Paris 2000
Google Scholar
Rosenthal H.K., German and Pole: National Conflict and Modern Myth, Gainesville 1976
Google Scholar
Ruchniewicz K., Flucht, Vertreibung, Aussiedlung der deutschen Bevölkerung aus Polen nach 1945. Eine Inhaltsanalyse polnischer Schulbücher für den Geschichtsunterricht in der Mittel- und Oberschule, ‘Polen-Analysen‘ 2010, no 65
Google Scholar
Rydel J., Nowe elementy mozaiki. Nieznane niemieckie dokumenty dyplomatyczne o Liście Biskupów z 1965 roku, „Więź” January 2011
Google Scholar
Rydel J., Polityka historyczna w Republice Federalnej Niemiec, Kraków 2011
Google Scholar
Sands Ph., East West Street: On the Origins of “Genocide” and “Crimes Against Humanity”, 2016
Google Scholar
Schaap A., Guilty Subjects and Political Responsibility: Arendt, Jaspers and the Resonance of the ‘German Question’ in Politics of Reconciliation, ‘Political Studies’ 2001, vol. 49/4
Google Scholar
Schwan G., Politik und Schuld. Die zerstörerische Macht des Schweigens, Frankfurt am Main 1997
Google Scholar
Schweisfurth Th., International Treaties and Third States, ‘Zeitschrift für ausländisches öffentliches Recht und Völkerrecht‘ 1985, vol. 45
Google Scholar
Sienkiewicz W., G. Hryciuk (eds), Wysiedlenia, wypędzenia i ucieczki 1939 -1959. Atlas ziem Polski. Polacy, Żydzi, Niemcy Ukraińcy, Warszawa 2008
Google Scholar
Skubiszewski K., Gdańsk and the Dissolution of the Free City, [in]: ‘Recht im Dienst des Friedens. Festschrift für Eberhard Menzel zum 65.Geburtstag‘, Berlin 1975
Google Scholar
Skubiszewski K., Poland’s Western Frontier and the 1970 Treaties, ‘American Journal of International Law’ 1973, vol. 67
Google Scholar
Skubiszewski K., Polityka zagraniczna i odzyskanie niepodległości. Przemówienia, oświadczenia, wywiady 1989–1993, Warszawa 1997
Google Scholar
Skubiszewski K., The Great Powers and the Settlement in Central Europe, ’Jahrbuch für öffentliches Recht’ 1975, vol.18
Google Scholar
Skubiszewski K., The Western Frontier of Poland and the Treaties with Federal Germany, ‘Polish Yearbook of International Law’ 1970, vol. 3
Google Scholar
Skubiszewski K., Zachodnia granica Polski w świetle traktatów, Poznań 1975
Google Scholar
Skubiszewski K., Zachodnia granica Polski, Gdańsk 1969
Google Scholar
Snyder T., Bloodlands: Europe Between Hitler and Stalin, 2010
Google Scholar
Srebro H. (ed.), International Boundary Making, The International Federation of Surveyors, December 2013
Google Scholar
Stomma S., Czy fatalizm wrogości. Refleksje o stosunkach polsko-niemieckich 1871-1933, Kraków 1980
Google Scholar
Sułek J., Traktaty polsko-niemieckie z1990 i 1991 roku – prawda i fałsz, ‘Przegląd’, 2 and 8.1.2007
Google Scholar
The Katyń crime before the European Court of Human Rights. Documents submitted by the Government of the Republic of Poland in the case Janowiec and Others v. Russia, Warszawa 2015
Google Scholar
Theer Ph., Ciemna strona państwa narodowych. Czystki etniczne w nowoczesnej Europie, Poznań 2012
Google Scholar
Tokarska-Bakir J., Pod klątwą. Społeczny portret pogromu kieleckiego, Warszawa 2018
Google Scholar
Tomala M., Deutschland – von Polen gesehen. Zu den deutsch-polnischen Beziehungen 1945-1990, Marburg 2000
Google Scholar
Tomala M., Polityka i dyplomacja polska wobec Niemiec – vol. I (1945-1970), vol. II (1971-1990), Warszawa 2006.
Google Scholar
Tomuschat Chr., Commentary to Article 75, t. III, in: Les Conventions
Google Scholar
Wiewióra B., Granica polsko-niemiecka w świetle prawa międzynarodowego, Poznań 1957
Google Scholar
Wigura K., Wina narodów: przebaczenie jako strategia prowadzenia polityki, Warszawa-Gdańsk 2011
Google Scholar
Wildt M., „Eine neue Ordnung der ethnographischen Verhältnisse“. Hitlers Reichstagsrede vom 6. Oktober 1939, ‘Zeithistorische Forschungen/Studies in Contemporary History‘, 2006, no 1
Google Scholar
Wolff-Powęska A., Pamięć – brzemię i uwolnienie. Niemcy wobec nazistowskiej przeszłości (1945-2010), Poznań 2011
Google Scholar
Wrzyszcz A., Okupacyjne sądownictwo niemieckie w Generalnym Gubernatorstwie 1939-1945, Lublin 2008
Google Scholar
Zaremba M., Wielka Trwoga. Polska 1944 – 1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012
Google Scholar
Zernack K., Polen und Russland. Zwei Wege in der europäischen Geschichte, Berlin 1994
Google Scholar
Zernack K., Preußen – Deutschland – Polen. Aufsätze zur Geschichte der deutsch-polnischen Beziehungen, Berlin 1991
Google Scholar
Ziemer K. (ed.), Versöhnung und Politik. Polnisch-deutsche Versöhnungsinitiativen der 1960er-Jahre und die Entspannungspolitik, Bonn 2009
Google Scholar