Nauczanie Pisma Świętego w Towarzystwie Jezusowym na terenach Rzeczypospolitej Obojga Narodów od sprowadzenia zakonu do poł. XVII w.

Justyna Łukaszewska-Haberkowa

doi:10.21697/ct.2025.95.4.02

Published: 2025-11-13

Vol. 95 No. 4 (2025)

Teaching the Holy Scripture in the Society of Jesus in the Polish–Lithuanian Commonwealth from the Establishment of the Order until the Mid-17th Century

Justyna Łukaszewska-Haberkowa

Collectanea Theologica

Section: Articles

https://doi.org/10.21697/ct.2025.95.4.02

Abstract

The reader is presented with an article concerning the teaching of the Holy Scripture as adopted by the Society of Jesus in the territories of the Polish–Lithuanian Commonwealth from the introduction of the order until the mid-17th century. It analyzes the methods by which biblical instruction was carried out, taking into account both educational and pastoral contexts. Based on the historical-documentary analysis method, the article examines manuscript sources – including the lectures of Baltazar Wolboriusz and Tomasz Bolesławiusz, students of Konstanty Szyrwid SJ – as well as the Ratio studiorum and other Jesuit documents. The study reconstructs didactic methods and highlights the significance of biblical studies in Jesuit formation, particularly in the context of confrontation with Protestantism. Special attention is given to the teaching activity of Konstanty Szyrwid SJ at the Vilnius Academy. The article also attempts to fill a research gap regarding the tradition of biblical teaching within the 17th-century Jesuit order. The final part presents the surviving biblical lecture manuscripts from the first half of the 17th century by Tomasz Bolesławiusz and Baltazar Wolboriusz of Poznań.

Keywords:

Jesuits, 17th century, Holy Bible, lectures

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Łukaszewska-Haberkowa, J. (2025). Teaching the Holy Scripture in the Society of Jesus in the Polish–Lithuanian Commonwealth from the Establishment of the Order until the Mid-17th Century. Collectanea Theologica, 95(4), 687–712. https://doi.org/10.21697/ct.2025.95.4.02

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.

References

Bolesławiusz, Tomasz. Komentarz do Mądrości Syracha i II Listu św. Pawła do Koryntian, BSem. Pozn. 728, Biblioteka Seminarium Archidiecezjalnego, Poznań.
Google Scholar

Pęski, Adam. Komentarz (Konstantego Szyrwida) do Pieśni nad Pieśniami i Listu św. Pawła do Efezjan, BKapuc S39, Biblioteka OO. Kapucynów, Kraków.
Google Scholar

Wolborius, Baltazar. Komentarz do Księgi proroka Ozjasza, BSem. Pozn. 612, Biblioteka Seminarium Archidiecezjalnego w Poznaniu, Poznań. (= Wolborius_a).
Google Scholar

Wolborius, Baltazar. Komentarz do Księgi Rodzaju, 1618–1622, Bkap. Rkps 275/S38. Biblioteka OO. Kapucynów, Kraków. (= Wolborius_b).
Google Scholar

Biblia Sacra Hebraice, Chaldaice, Graece, et Latine. Philippi II Reg. Cathol. Pietate Et Studio Ad Sacrosanctae Ecclesiae Usum, vol. 1–8, Antverpiae, K. Plantinius, 1569–1572. (Poliglota antwerpska, królewska).
Google Scholar

Biblia Sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pint. Max. iussu recognita atque edita, Romae, Ex Typographia Apostolica Vaticana, 1592. (Wulgata sykstoklementyńska 1592).
Google Scholar

Biblia Sacra Vulgatae editionis Sixti quinti Pint. Max. iussu recognita atque edita, Romae, Ex Typographia Apostolica Vaticana, 1593. (Wulgata sykstoklementyńska 1593).
Google Scholar

Biblia Sacra. Quid in hac editione, à Theologis Louaniensibus, praestitum sit, paulo post indicatur, Antverpiae, K. Plantinius, 1574. (Wulgata lowańska).
Google Scholar

Biblia to jest księgi Starego y Nowego Testamentu według łacińskiego przekładu starego. W Drukarni Łazarzowej, 1599. (Tłumaczenie J. Wujek, 1599).
Google Scholar

Biblia Utriusque Testamenti De Quorum Nova Interpretatione Et Copiosissimis in eam annotationibus lege quam in limine operis habes epistolam, vol. 1–2, Genevae, R. Stephanus (Estienne), 1556/57. (Biblia Stephanusa).
Google Scholar

Biblia. Habes In Hoc Libro prudens lector utriusque instrumenti novam translationem aeditam a reverend sacrae theologiae doctore Sancte pagnino lucensi concionatore apostolico Praedicatorij ordinis…, [Lugduni], A. Du Ry et al., 1528. (Tłumaczenie łacińskie Biblii Hebrajskiej S. Pagniniego).
Google Scholar

Nowy Testament Pana Naszego Jezuusa Chrystusa znowu z łacińskiego y z greckiego na polskie wiernie a szczyrze przełożony, W drukarni Andrzeja Piotrkowczyka, 1592. (Tłumaczenie J. Wujek).
Google Scholar

Grzebień, Ludwik, ed. 1996. Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy 1564–1995. Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy.
Google Scholar

Hajdukiewicz, Lech. 1974. “Konstanty Szyrwid.” In vol. 6 of Historia nauki polskiej, edited by B. Suchodolski, 682–83. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Google Scholar

Litak, Stanisław. 1993. “Jezuici na tle innych zakonów męskich w Polsce w XVI–XVIII wieku.” In Jezuici a kultura polska. Materiały sympozjum z okazji Jubileuszu 500-lecia urodzin Ignacego Loyoli (1491–1991) i 450-lecia powstania Towarzystwa Jezusowego (1540–1990), edited by L. Grzebień and S. Obirek, 185–98. Kraków: WAM.
Google Scholar

Łukaszewska-Haberkowa, Justyna. 2014. Wpływ pierwszego pokolenia polskich jezuitów na życie kulturalne i literackie Rzeczypospolitej Obojga Narodów w latach 1564–1608. Kraków: Wydawnictwo Ignatianum/WAM.
Google Scholar

Natoński, Bronisław. 1970. “Szkolnictwo jezuickie w Polsce w dobie kontrreformacji.” In Wiek XVII – Kontrreformacja – Barok. Prace z historii kultury, edited by J. Pelc, 309–37. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Google Scholar

Niemiec, Jan. 1998. “Z dziejów szkolnictwa jezuickiego na ziemiach Rzeczypospolitej w latach 1564–1886.” Resovia Sacra. Studia Teologiczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej 5:263–83.
Google Scholar

Piechnik, Ludwik. 1983a. Rozkwit Akademii Wileńskiej 1600–1655. Rzym: Institutum Historicum Societatis Iesu.
Google Scholar

Piechnik, Ludwik. 1983b. “Konstanty Szyrwid.” In vol. 4 of Słownik polskich teologów katolickich, edited by H. E. Wyczawski, 294–5. Warszawa: Akademia Teologii Katolickiej.
Google Scholar

Piechnik, Ludwik. 1984. Początki Akademii Wileńskiej 1570–1599. Rzym: Institutum Historicum Societatis Iesu.
Google Scholar

Pietkiewicz, Rajmund. 2002. Pismo Święte w języku polskim w latach 1518–1638: sytuacja wyznaniowa w Polsce a rozwój edytorstwa biblijnego. Wrocław: Uniwersytet Wrocławski.
Google Scholar

Pietkiewicz, Rajmund. 2015. “Z oryginału czy z Wulgaty? Podstawa polskich tłumaczeń Biblii.” In Patronka filologii. Rola Biblii w rozwoju edytorstwa, badań językoznawczych i translatorskich, edited by D. Muszytowska, 5–56. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Google Scholar

Pietkiewicz, Rajmund. 2020. In Search of ‘the Genuine Word of God’: Reception of the West-European Christian Hebraism in the Polish–Lithuanian Commonwealth in the Renaissance. Refo 500 Academic Studies 73. Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht. DOI: https://doi.org/10.13109/9783666517075
Google Scholar

Rubik, Tadeusz. 2024. Biblia Wujka, Rabba i Grodzickiego. Historia powstania jezuickiego przekładu (ok. 1579–1599) w kontekście kulturowo-konfesyjnym epoki. Reformacja w Polsce i Europie Środkowo-Wschodniej 8. Warszawa: Uniwersytet Warszawski.
Google Scholar

Rutkovska, Kristina. 2023. “Jesuit Konstantinas Širvydas (Konstanty Szyrwid) and the Origins of Lithuanian Linguistics and Homiletics.” Journal of Jesuit Studies 10 (2): 345–62. DOI: https://doi.org/10.1163/22141332-10020007
Google Scholar

Smereka, Władysław. 1971. “Zasługi polskich jezuitów w dziedzinie nauczania i przekładów Pisma Św.” In Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy 1872–1972. Historia, opracowania, bibliografia, edited by Z. Wilkosz and L. Grzebień, 107–14. Kraków: Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy.
Google Scholar

Smereka, Władysław. 1975. “Biblistyka Polska (Wiek XVI–XVIII).” In vol. 2, part 1 of Dzieje teologii katolickiej w Polsce, edited by M. Rechowicz, 221–66. Lublin: Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Google Scholar