Osobowościowe uwarunkowania ryzyka wypadków drogowych u kierowców –  przegląd wybranych badań i propozycja ich interpretacji w ramach Kołowego Modelu Metacech Osobowości

Henryk Gasiul; Włodzimierz Strus

doi:10.21697/sp.2020.20.2.03

Data publikacji : 2020-08-01

Tom 20 Nr 2 (2020)

Osobowościowe uwarunkowania ryzyka wypadków drogowych u kierowców – przegląd wybranych badań i propozycja ich interpretacji w ramach Kołowego Modelu Metacech Osobowości

Henryk Gasiul

https://orcid.org/0000-0002-9348-8476

Włodzimierz Strus

https://orcid.org/0000-0002-5044-5660

DOI: https://doi.org/10.21697/sp.2020.20.2.03

Dział: ARTYKUŁY

Abstrakt

Celem artykułu jest przegląd badań nad osobowościowymi uwarunkowaniami zachowań ryzykownych, podatności na zmęczenie oraz wypadkowości w ruchu drogowym, a dalej próba ujęcia tych uwarunkowań w ramach Kołowego Modelu Metacech Osobowości (KMMO). Dotychczasowe badania oraz różnorodność stosowanych w nich modeli teoretycznych i narzędzi pomiaru sprawiają istotne trudności w integracji zgromadzonych danych empirycznych. Wydawało się, że Pięcioczynnikowy Model Osobowości, zwany też modelem Wielkiej Piątki, mógł spełniać taką funkcję syntetyzującą, jednak najnowsze badania i analizy wskazują na ograniczony potencjał integracyjny i teoretyczny tego modelu, szczególnie w porównaniu z modelami uwzględniającymi tzw. czynniki wyższego rzędu lub metacechy osobowości. Jednym z takich modeli jest właśnie KMMO, stąd też autorzy artykułu proponują uwzględnienie go jako modelu integrującego dotychczasowe zróżnicowane wyniki badań empirycznych nad osobowościowymi uwarunkowaniami zachowań ryzykownych, zmęczenia oraz wypadkowości w ruchu drogowym. Przedstawione w artykule analizy wykazały, że w tym kontekście istotne są 3 metacechy: Delta-minus/ Poszukiwanie wrażeń, Alfa-minus/Rozhamowanie i Gamma-minus/Dysharmonia, a model predykcyjny oparty na tych szerokich zmiennych osobowościowych jest wartościowy w sensie oszczędności i trafności.

Słowa kluczowe

osobowość ; wypadkowość ; podatność na zmęczenie ; zachowania ryzykowne na drodze ; czynniki wyższego rzędu ; Kołowy Model Metacech Osobowości

Szczegóły

Bibliografia

Statystyki

Autorzy

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Gasiul, H., & Strus, W. (2020). Osobowościowe uwarunkowania ryzyka wypadków drogowych u kierowców – przegląd wybranych badań i propozycja ich interpretacji w ramach Kołowego Modelu Metacech Osobowości. Studia Psychologica: Theoria Et Praxis, 20(2), 37–54. https://doi.org/10.21697/sp.2020.20.2.03

Wskaźniki altmetryczne

Bibliografia

Ashton, M. C., Lee, K. (2007). Empirical, theoretical, and practical advantages of the HEXACO model of personality structure. Personality and Social Psychology Review, 11, 150–166. https://doi.org/10.1177/1088868306294907

Becker, P. (1999). Beyond the Big Five. Personality and Individual Diﬀerences, 26, 511–530. https://doi.org/10.1016/S0191-8869(98)00168-8

Block, J. (1995). A contrarian view of the five-factor approach to personality description. Psychological Bulletin, 177, 187–215. https://doi.org/10.1037/0033-2909.117

Block, J. (2001). Millennial contrarianism: the five-factor approach to personality description 5 years later. Journal of Research in Personality, 35, 98–107. https://doi.org/10.1006/jrpe.2000.2293

Burtăverde, V., Chraif, M., Ani ţei, M., Dumitru, D. (2017). The HEXACO model of personality and risky driving behavior. Psychological Reports, 120,255–270. https://doi.org/10.1177/0033294116688890

Clarke, S., Robertson, I. T. (2005). A meta-analytic review of the Big Five personality factors and accident involvement in occupational and non-occupational settings. Journal of Occupational and Organizational Psychology, 78, 355–376. https://doi.org/10.1348/096317905X26183

Cloninger, C. R. (2004). Feeling good: the science of well-being. Nowy Jork: Oxford University Press.

Corr, P. J. (2009). The reinforcement sensitivity theory of personality. W: P. J. Corr, G. Matthews (red.), Cambridge Handbook of Personality (s. 347–376). Cambridge: Cambridge University Press.

DeYoung, C. G. (2006). Higher-order factors of the Big Five in a multi-informant sample. Journal of Personality and Social Psychology, 91, 1138–1151. https://doi.org/10.1037/0022-3514.91.6.1138

DeYoung, C. G., Peterson, J. B., Higgins, D. M. (2002). Higher-order factors of the Big Five predict conformity: Are there neuroses of health? Personalityand Individual Differences, 33, 533–552. https://doi.org/10.1016/S0191-8869(01)00171-4

DeYoung, C. G., Peterson, J. B., Seguin, J. R., Tremblay, R. E. (2008). Externalizing behavior and the higher-order factors of the Big Five. Journal of Abnormal Psychology, 117, 947–953. https://doi.org/10.1037/a0013742

Digman, J. M. (1997). Higher-order factors of the Big Five. Journal of Personality and Social Psychology, 73, 1246–1256. https://doi.org/10.1037/0022-3514.73.6.1246

Donnellan, M. B., Robins, R. W. (2010). Resilient, overcontrolled, and undercontrolled personality types: issues and controversies. Social and Personality Psychology Compass, 4, 1070–1083. https://doi.org/10.1111/j.1751-9004.2010.00313.x

Eysenck, H. J., Eysenck, M. W. (1985). Personality and individual differences: a natural science approach. Nowy Jork: Plenum Press.

Fukuda, S., Kuratsune, H., Tajima, S., Takashima, S., Yamagutchi, K., Nishizawa, Y., Watanabe, Y. (2010). Premorbid personality in chronic fatigue syndrome as determined by the Temperament and Character Inventory. Comprehensive Psychiatry, 51, 78–85. https://doi.org/10.1016/j. comppsych.2009.02.002

Gasiul, H. (2020). Psychologia osobowości: nurty – teorie – koncepcje (wyd. 3). Warszawa: Difin.

Goldberg, L. R. (1999). A broad-bandwidth, public-domain, personality inventory measuring the lower-level facets of several Five-Factor models. W: I. Mervielde, I. Deary, F. De Fruyt, F. Ostendorf (red.), Personality Psychology in Europe (t. 7, s. 7–28). Tilburg: Tilburg University Press.

González, J. L., López-López, A., Alonso-Fernández, M., Ciudad, N., Matías-Pompa, B., Moreno-Jiménez, B. (2014). Fatigue as moderator of relationship between personality and the affective dimensions of well-being. Journal of Happiness Studies, 15, 1363–1376. https://doi.org/10.1007/s10902-013-9480-5

Gunthert, K. C., Cohen, L., Armelli, S. (1999). The role of neuroticism in daily stress and coping. Journal of Personality and Social Psychology, 77, 1087–1100. https://doi.org/10.1037/0022-3514.77.5.1087

Herzberg, Ph. Y. (2009). Beyond accident-proneness”: using Five-Factor Model prototypes to predict driving behavior. Journal of Research in Personality, 43, 1096–1100. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2009.08.008

Hirsh, J. B., DeYoung, C. G., Peterson, J. B. (2009). Metatraits of the Big Five differentially predict engagement and restraint of behavior. Journal of Personality, 77, 1085–1102. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.2009.00575.x

Just, C. (2011). A review of the literature on general factor of personality. Personality and Individual Differences, 50, 765–771. https://doi.org/10.1016/j.paid.2011.01.008

Kangas, M., Montgomery, G. H. (2011). The role of cognitive, emotional and personality factors in the experience of fatigue in university and community sample. Psychology and Health, 26, supl. 1, 1–19. https://doi.org/10.1080/08870440903521779

Matthews, G. (2011). Personality and individual differences in cognitive fatigue. W: P. L. Ackerman (red.), Cognitive fatigue: multidisciplinary perspectives on current research and future applications (s. 209–227). Waszyngton: APA. https://doi.org/10.1037/12343-010

Matthews, G., Campbell, S. E. (2009). Sustained performance under overload: personality and individual differences in stress and coping. Theoretical Issues in Ergonomics Science, 10, 417–442. https://doi.org/10.1080/14639220903106395

McAdams, D. P. (1992). The five-factor model in personality: a critical appraisal. Journal of Personality, 60, 329–361. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.1992.tb00976.x

McCrae, R. R., Costa, P. T., Jr. (2005). Osobowość dorosłego człowieka. Kraków: WAM .

McCrae, R. R., John, O. P. (1992). An introduction to the five-factor model and its applications. Journal of Personality, 60, 175–215. https://doi.org/10.1111/j.1467-6494.1992.tb00970.x

Musek, J. (2007). A general factor of personality: evidence of the Big One in the five-factor model. Journal of Research in Personality, 41, 1213–1233. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2007.02.003

Revelle, W., Wilt, J. (2013). The general factor of personality: a general critique. Journal of Research in Personality, 47, 493–504. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2013.04.012

Rogoza, R., Cieciuch, J., Strus, W., Baran, T. (2019). Seeking a common framework for research on narcissism: an attempt to integrate the different faces of narcissism within the Circumplex of Personality Metatraits. European Journal of Personality, 33, 437–455. http://doi.org/10.1002/per.2206

Rushton, J. P., Irving, P. (2011). The General Factor of Personality: normal and abnormal. W: T. Chamorro-Premuzic, S. von Stumm, A. Furnham (red.), The Wiley-Blackwell handbook of individual differences (s. 132–161). Londyn: Blackwell.

Settles, R. E., Fischer, S., Cyders, M. A., Combs, J. L., Gunn, R. L., Smith, G. T. (2012). Negative urgency: a personality predictor of externalizing behavior characterized by neuroticism, low conscientiousness, and disagreeableness. Journal of Abnormal Psychology, 121, 160–172. https://doi.org/10.1037/a0024948

Skimina, E., Strus, W., Cieciuch, J., Szarota, P., Izdebski, P. K. (2020). Psychometric properties of the Polish versions of the HEXACO-60 and the HEXACO-100 personality inventories. Current Issues in Personality Psychology, 8, 255–278. http://doi.org/10.5114/cipp.2020.98693

Strus, W. Cieciuch, J. (2014). Poza Wielką Piątkę – przegląd nowych modeli struktury osobowości. Polskie Forum Psychologiczne, 19, 17–49. https://doi.org/10.14656/PFP20140102

Strus, W., Cieciuch, J. (2017). Towards a synthesis of personality, temperament, motivation, emotion and mental health models within the Circumplex of Personality Metatraits. Journal of Research in Personality, 66, 70–95. https://doi.org/10.1016/j.jrp.2016.12.002

Strus, W., Cieciuch, J. (2021). The Circumplex of Personality Metatraits and the HEXACO model: toward refinement and integration. Journal of Personality. Advance online publication: https://doi.org/10.1111/JOPY.12616

Strus, W., Cieciuch, J., Rowiński, T. (2014a). The Circumplex of Personality Metatraits: a synthesizing model of personality based on the Big Five. Review of General Psychology, 18, 273–286. https://doi.org/10.1037/gpr0000017

Strus, W., Cieciuch, J., Rowiński, T. (2014b). The Polish adaptation of the IPIP-BFM-50 questionnaire for measuring five personality traits in the lexical approach. Annals of Psychology, 17, 347–366. Pobrane z: http://czasopisma.tnkul.pl/index.php/rpsych/article/view/3163

Strus, W., Cybis, N., Cieciuch, J., Rowiński, T. (2021). Number and content of personality types across methods and samples: empirical filling of the theoretically developed map of RUNO typology. Polish Psychological Bulletin, 52(3), 211–226. https://doi.org/10.24425/ppb.2021.137886

Thayer, R. E. (1996). The origin of everyday moods: managing energy, tension, and stress. Nowy Jork: Oxford University Press.

Yamano, E., Fukuda, S., Joudoi, T., Mizuno, K., Tanaka, M., Kataoka, Y., … Watanabe, Y. (2010). Temperament and character as predictors of fatigue-induced symptoms among school children in Japan: a 1-year follow-up study. Comprehensive Psychiatry, 51, 256–265. https://doi.org/10.1016/j.comppsych.2009.08.001

Zawadzki, B. (2017). The location of personality disorders in the Circumplex of Personality Metatraits. Annals of Psychology, 20, 493–512. https://doi.org/10.18290/rpsych.2017.20.2-7en

Zawadzki, B., Strelau, J. (2003). Identyfikacja trzech podstawowych prototypów osobowości w grupach polskich: próba reorientacji badań nad osobowością z koncepcji cech w koncepcję typów. Studia Psychologiczne, 41(4), 217–242.

Zawadzki, B., Strelau, J. (2014). O (nie)trafności ogólnego czynnika osobowości. Roczniki Psychologiczne, 17, 259–274.