Poznawanie siebie jako warunek samowychowania

Piotr Tomasz Nowakowski

doi:10.21852/sem.1874

Opublikowane: 19.12.2025

Tom 46 Nr 2 (2025)

Poznawanie siebie jako warunek samowychowania

Piotr Tomasz Nowakowski

Seminare. Poszukiwania naukowe

Dział: Artykuły

https://doi.org/10.21852/sem.1874

Abstrakt

Celem artykułu jest teoretyczne ujęcie samopoznania jako podstawowego warunku skutecznego samowychowania, ze szczególnym uwzględnieniem okresu dorastania. Autor odwołuje się do maksymy sokratejskiej „Poznaj samego siebie”, wskazując, że samopoznanie nie jest wyłącznie aktem intelektualnym, lecz praktyką egzystencjalną, warunkującą rozwój osobowości i dojrzałość moralną. Głównym wkładem opracowania jest przedstawienie autorskiej typologii sześciu komplementarnych perspektyw samopoznania: introspekcji, alterospekcji, retrospekcji, prospekcji, ekstrospekcji i transspekcji. Typologia ta, uporządkowana wzdłuż osi podmiotowej, czasowej i transcendentnej, integruje dotychczas rozproszone podejścia, oferując bardziej wszechstronny model dynamicznych procesów poznawania siebie. W okresie młodzieńczym samopoznanie umożliwia realistyczną ocenę własnej sytuacji i ułatwia formułowanie celów życiowych. We wnioskach autor podkreśla, że skuteczne samowychowanie możliwe jest jedynie wtedy, gdy młody człowiek integruje różnorodne sposoby refleksji nad sobą i światem. Stwarza to warunki do kształtowania dojrzałej, autonomicznej osobowości, zdolnej do świadomego kierowania własnym rozwojem.

Słowa kluczowe:

samopoznanie, samowychowanie, młodzież, rozwój osobniczy

Pobierz pliki

PDF (English)

Zasady cytowania

Nowakowski, P. T. (2025). Poznawanie siebie jako warunek samowychowania. Seminare. Poszukiwania Naukowe, 46(2). https://doi.org/10.21852/sem.1874

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Botwina, Bernardeta. 2023. “Czy grupa odniesienia ma znaczenie?” In Wzory i autorytety młodzieży, edited by Mirosław Rewera, 153–164. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Chrost, Marzena. 2023. “Ku dojrzałości społecznej.” In Relacje społeczne młodzieży, edited by Mateusz Szast, 133–144. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Conway, Martin A., and Christopher W. Pleydell-Pearce. 2000. “The Construction of Autobiographical Memories in the Self-Memory System.” Psychological Review 107 (2): 261–288. https://doi.org/10.1037/0033-295X.107.2.261.
Google Scholar

Daszykowska-Tobiasz, Jadwiga. 2023. “Lęki egzystencjalne młodzieży.” In Świat uczuć i emocji młodzieży, edited by Ryszard Polak, 143–160. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Deci, Edward L., and Richard M. Ryan. 2000. “The ‘What’ and ‘Why’ of Goal Pursuits: Human Needs and the Self-Determination of Behavior.” Psychological Inquiry 11 (4): 227–268. https://doi.org/10.1207/S15327965PLI1104_01.
Google Scholar

Dłubacz, Włodzimierz F. 2023. “Podstawowe fakty dotyczące ludzkiego poznania.” In Młodzież w świecie myślenia i poznania, edited by Tomasz Peciakowski, 11–20. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Domeracki, Piotr. 2023. “Przezwyciężanie młodzieńczej niecierpliwości.” In Wolność i wybory młodzieży, edited by Mariusz Gajewski, 87–106. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Duda-Machejek, Anna. 2023. “Potrzeba słuchania i bycia wysłuchanym.” In Relacje społeczne młodzieży, edited by Mateusz Szast, 85–102. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Gadamer, Hans-Georg. 2004. Truth and Method. Translated by Joel Weinsheimer and Donald G. Marshall. London: Continuum.
Google Scholar

Gałkowski, Stanisław. 2023. “O autonomii w decyzjach i działaniu.” In Wolność i wybory młodzieży, edited by Mariusz Gajewski, 27–40. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

García-Álvarez, Diego, Rubia Cobo-Rendón, and Karla Lobos. 2024. “Character Strengths as Predictors of General and Academic Self-Efficacy in University Students.” Frontiers in Psychology 15: 1490095. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2024.1490095.
Google Scholar

Gątarek, Izabela. 2023. “Poczucie bycia (nie)potrzebnym.” In Świat uczuć i emocji młodzieży, edited by Ryszard Polak, 95–104. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Goleman, Daniel. 1995. Emotional Intelligence: Why It Can Matter More than IQ. New York: Bantam Books.
Google Scholar

Herzig, Krystyna, and Dorota Kowalczyk. 2010. “Wartość i znaczenie informacji zwrotnej w relacji student – nauczyciel – opiekun praktyk.” In Paradygmaty akademickiego kształcenia pedagogów, edited by Anna Sajdak and Danuta Skulicz, 91–100. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Google Scholar

Hixon, Gregory J., and William B. Swann. 1993. “When Does Introspection Bear Fruit? Self-Reflection, Self-Insight, and Interpersonal Choices.” Journal of Personality and Social Psychology 64 (1): 35–43. https://doi.org/10.1037/0022-3514.64.1.35.
Google Scholar

Horowski, Jarosław. 2023. “Przebaczenie i pojednanie.” In Relacje społeczne młodzieży, edited by Mateusz Szast, 227–240. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Januszewski, Andrzej. 1988. Niektóre uwarunkowania zdolności poznawania samego siebie i drugiej osoby. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL.
Google Scholar

Krok, Dariusz. 2023. “Chorobliwe poczucie winy.” In Świat uczuć i emocji młodzieży, edited by Ryszard Polak, 105–122. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Kuncewicz, Dariusz. S. 2023. “Czy jesteś kowalem swojego losu?” In Wolność i wybory młodzieży, edited by Mariusz Gajewski, 11–26. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Linley, Alex P. et al. 2010. “Using Signature Strengths in Pursuit of Goals: Effects on Goal Progress, Need Satisfaction, and Well-Being, and Implications for Coaching Psychologists.” International Coaching Psychology Review 5 (1): 8–17. https://doi.org/10.53841/bpsicpr.2010.5.1.6.
Google Scholar

Luft, Joseph. 1961. “The Johari Window: A Graphic Model of Awareness in Interpersonal Relations.” Human Relations Training News 5 (1): 6–7.
Google Scholar

Łobacz, Małgorzata. 2023. “O akceptacji własnych ograniczeń.” In Wolność i wybory młodzieży, edited by Mariusz Gajewski, 219–228. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Łukasik, Andrzej. 2023. “Stany emocjonalne a postrzeganie rzeczywistości.” In Świat uczuć i emocji młodzieży, edited by Ryszard Polak, 11–28. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Marmola, Małgorzata. 2023. “Niełatwa droga do samookreślenia.” In Jaka jest współczesna młodzież?, edited by Piotr T. Nowakowski, 55–68. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

McAdams, Dan P. 2015. The Art and Science of Personality Development. New York and London: The Guilford Press.
Google Scholar

Mendelson, Morton J., and Frances E. Aboud. 1999. “Measuring Friendship Quality in Late Adolescents and Young Adults: McGill Friendship Questionnaires.” Canadian Journal of Behavioural Science / Revue canadienne des sciences du comportement 31 (2): 130–132. https://doi.org/10.1037/h0087080.
Google Scholar

Mezirow, Jack. 1991. Transformative Dimensions of Adult Learning. San Francisco: Jossey-Bass.
Google Scholar

Mikiewicz, Piotr. 2024. “Wspieranie aspiracji adolescentów w oparciu o rozwój kapitału społecznego.” In Aspiracje i dążenia młodzieży, edited by Bogdan Więckiewicz, 137–158. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Milcarek, Paweł. 2023a. “Docilitas, czyli jak być pouczanym.” In Młodzież w świecie myślenia i poznania, edited by Tomasz Peciakowski, 61–66. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Milcarek, Paweł. 2023b. “Młodzież na wirażu historii.” In Jaka jest współczesna młodzież?, edited by Piotr T. Nowakowski, 219–232. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Nichols, Shaun, and Stephen Stich. 2004. “Reading One’s Own Mind: Self-Awareness and Developmental Psychology.” Canadian Journal of Philosophy Supplementary Volume 30: 297–339. https://doi.org/10.1080/00455091.2004.10717609.
Google Scholar

Nowakowski, Piotr T. 2024. “Aretologiczna kategoria pamięci i jej miejsce w wychowaniu.” Edukacja, special issue, 85–92. http://dx.doi.org/10.24131/3724.24ns07.
Google Scholar

Pacek, Stefan. 1977. Samowychowanie studentów: warunki i efekty. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Google Scholar

Plato. 1997. Complete Works, edited by John M. Cooper and D. S. Hutchinson. Indianapolis: Hackett Publishing Company.
Google Scholar

Polak, Ryszard. 2023. “Dążenie do doskonałości.” In Wolność i wybory młodzieży, edited by Mariusz Gajewski, 61–72. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Reed, Pamela G. 2015. “Pamela Reed’s Theory of Self-Transcendence.” In Nursing Theories & Nursing Practice, edited by Marlaine C. Smith and Marilyn E. Parker, 411–420. Philadelphia: F.A. Davis Company.
Google Scholar

Rembierz, Marek. 2023. “O uczeniu się na błędach.” In Młodzież w świecie myślenia i poznania, edited by Tomasz Peciakowski, 67–69. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Rodek, Violetta. 2014. Stan i uwarunkowania autoedukacji studentów. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego.
Google Scholar

Salovey, Peter, and John D. Mayer. 1990. “Emotional Intelligence.” Imagination, Cognition and Personality 9 (3): 185–211. https://doi.org/10.2190/DUGG-P24E-52WK-6CDG.
Google Scholar

Sheldon, Kennon M., and Linda Houser-Marko. 2001. “Self-Concordance, Goal Attainment, and the Pursuit of Happiness: Can There Be an Upward Spiral?” Journal of Personality and Social Psychology 80 (1): 152–165. https://doi.org/10.1037/0022-3514.80.1.152.
Google Scholar

Smołka, Ewa. 2023. “O osobie, która jest nastolatkiem.” In Jaka jest współczesna młodzież?, edited by Piotr T. Nowakowski, 31–44. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Smyth, Joshua M., and James W. Pennebaker. 2008. “Exploring the Boundary Conditions of Expressive Writing: In Search of the Right Recipe.” British Journal of Health Psychology 13 (1): 1–7. https://doi.org/10.1348/135910707X260117.
Google Scholar

Sokołowska, Ewa. 2023. “O przyjaźni.” In Relacje społeczne młodzieży, edited by Mateusz Szast, 199–212. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Szast, Mateusz. 2023. “Rola informacji zwrotnej.” In Relacje społeczne młodzieży, edited by Mateusz Szast, 103–106. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Szczukiewicz, Piotr. 2024. “Wgląd i zmiana.” In Młodzież w procesie pracy nad sobą, edited by Ewa Smołka, 47–67. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Szpunar, Karl K., Nathan R. Spreng, and Daniel L. Schacter. 2014. “A Taxonomy of Prospection: Introducing an Organizational Framework for Future-Oriented Cognition.” Proceedings of the National Academy of Sciences 111 (52): 18414–18421. https://doi.org/10.1073/pnas.1417144111.
Google Scholar

Sztalt, Krzysztof. 2023. “Zakotwiczeni w perspektywie ‘tu i teraz’.” In Jaka jest współczesna młodzież?, edited by Piotr T. Nowakowski, 113–128. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Szwejka, Łukasz. 2024. “Praca nad sobą młodych Polaków: przegląd badań.” In Młodzież w procesie pracy nad sobą, edited by Ewa Smołka, 119–139. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Śliwerski, Bogusław. 2024. “Istota i uwarunkowania procesu samowychowania.” In Młodzież w procesie pracy nad sobą, edited by Ewa Smołka, 11–46. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Tałaj, Dorota. 2023. “Rozbrat z przestrzenią słowa.” In Jaka jest współczesna młodzież?, edited by Piotr T. Nowakowski, 95–112. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Tałaj, Dorota. 2024. “Planowanie kariery.” In Młodzież w procesie pracy nad sobą, edited by Ewa Smołka, 141–158. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Wakulska, Dorota. 2014. “Autorytet a wychowanie – czy możliwe jest wychowanie bez autorytetu?” Kwartalnik Naukowy Fides Et Ratio 3 (19): 23–28.
Google Scholar

Wallace, Harry M., and Dianne M. Tice. 2012. “Reflected Appraisal through a 21st-Century Looking Glass.” In Handbook of Self and Identity, edited by Mark R. Leary and June Price Tangney, 124–140. New York: Guilford Press.
Google Scholar

Wilkins, Eliza G. 1929. The Delphic Maxims in Literature. Chicago: University of Chicago Press.
Google Scholar

Wilson, Timothy D., and Elizabeth W. Dunn. 2004. “Self-Knowledge: Its Limits, Value, and Potential for Improvement.” Annual Review of Psychology 55: 493–518. https://doi.org/10.1146/annurev.psych.55.090902.141954.
Google Scholar

Wojtkowiak, Monika. 2023. “Od dorastania do przywództwa.” In Wzory i autorytety młodzieży, edited by Mirosław Rewera, 241–258. Warszawa: Instytut Badań Edukacyjnych.
Google Scholar

Yue, Caizhen et al. 2020. “The Memory Effect of Reflected Self-Appraisals on Different Types of Others.” Frontiers in Psychology 11: 553585. https://doi.org/10.3389/fpsyg.2020.553585.
Google Scholar

Zimmerman, Barry J. 2002. “Becoming a Self-Regulated Learner: An Overview.” Theory into Practice 41 (2): 64–70. https://doi.org/10.1207/s15430421tip4102_2.
Google Scholar