Plan obrony Wielkopolski przed Szwedami w laudum średzkim z 28 kwietnia 1655 r. – standardowy akt sejmikowy czy plan wojskowy? Analiza uchwały, okoliczności jej wprowadzenia i konsekwencje

Bartosz Staręgowski

doi:10.21697/sc.2025.32.1.7

Opublikowane: 2025-05-19

Tom 32 Nr 1 (2025)

Plan obrony Wielkopolski przed Szwedami w laudum średzkim z 28 kwietnia 1655 r. – standardowy akt sejmikowy czy plan wojskowy? Analiza uchwały, okoliczności jej wprowadzenia i konsekwencje

Bartosz Staręgowski

Saeculum Christianum. Pismo Historyczne

Dział: Rozprawy i Artykuły

https://doi.org/10.21697/sc.2025.32.1.7

Abstrakt

Gdy w 1655 r. Wielkopolska właściwa została zagrożona inwazją wojsk szwedzkich, jej przedstawiciele szukali pomocy u króla Jana Kazimierza. Jego stanowisko odnośnie do ewentualnej agresji szwedzkiej uwidoczniło się na zjeździe senatorów 12 marca 1655 r. w Warszawie. Stało się jasne, że monarchę bardziej interesuje sytuacja na froncie walki z Kozakami i Moskwą aniżeli pomoc zagrożonej Wielkopolsce. Zdając sobie sprawę z powagi sytuacji, Wielkopolanie na sejmiku 28 kwietnia 1655 r. wzięli sprawy w swoje ręce i podjęli decyzję o przygotowaniu obrony obu województw: poznańskiego i kaliskiego. Laudum przewidywało powołanie potężnych, samorządowych sił zbrojnych, które miały za zadanie obronić Wielkopolskę przed najazdem. Co ciekawe, w uchwale, oprócz kwestii organizacyjnych, wyznaczenia rotmistrzów łanowych czy konieczności zwołania pospolitego ruszenia, znajdują się także zapisy dotyczące sposobów użycia i rozlokowania wojsk, zadań do wykonania oraz określonej strategii obrony. Dlatego laudum to warto porównać z podobnymi uchwałami, które również dotykały spraw wojskowych, a także nakreślić szerszy kontekst powstania tej uchwały i rej realizacji.

Słowa kluczowe:

plan wojskowy, pospolite ruszenie, żołnierze łanowi, wojsko powiatowe, uchwała

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Staręgowski, B. (2025). Plan obrony Wielkopolski przed Szwedami w laudum średzkim z 28 kwietnia 1655 r. – standardowy akt sejmikowy czy plan wojskowy? Analiza uchwały, okoliczności jej wprowadzenia i konsekwencje. Saeculum Christianum. Pismo Historyczne, 32(1), 98–112. https://doi.org/10.21697/sc.2025.32.1.7

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Archiwum Państwowe w Poznaniu: Akta Braci Czeskich – 2649 , Księgi grodzkie gnieźnieńskie – 41, Księgi grodzkie kaliskie – 280, Księgi grodzkie kcyńskie – 101, Księgi grodzkie nakielskie – 118, Księgi grodzkie poznańskie – 731, Księgi grodzkie wschowskie – 144.
Google Scholar

Biblioteka Książąt Czartoryskich – Oddział Muzeum Narodowego w Krakowie – rękopisy: 148, 384.
Google Scholar

Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego. Lata 1632-1655, oprac. M. Zwierzykowski, R. Kołodziej, I. Kraszewski przy współpracy A. Kamieńskiego, Poznań 2022.
Google Scholar

Gordon P., Dziennik 1635-1659, red. D.G. Fedosow, Moskwa 2001.
Google Scholar

Kochowski W., Historia panowania Jana Kazimierza z klimakterów Wespazjana Kochowskiego przez współczesnego tłumacza w skróceniu na polski język przełożona, wyd. E. Raczyński, t. 1, Poznań 1859.
Google Scholar

Pufendorf S., Siedem ksiąg o czynach Karola Gustawa króla Szwecji, oprac. W. Krawczyk, Warszawa 2013.
Google Scholar

Radziwiłł A., Pamiętnik o dziejach w Polsce, oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, t. 3, Warszawa 1980.
Google Scholar

Sajkowski A., Dwaj pamiętnikarze wielkopolscy XVII w., „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 4/1958, z. 2, s. 208-217.
Google Scholar

Andersson I., Dzieje Szwecji, tłum. S. Piekarczyk, Warszawa 1967.
Google Scholar

Czapliński W., Rola magnaterii i szlachty w pierwszych latach wojny szwedzkiej, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej (1655-1660), red. K. Lepszy, t. 2, Warszawa 1957, s. 137-196.
Google Scholar

Czapliński W., Wyprawa Wielkopolan na Nową Marchię w 1656 r. i układ w Sulęcinie, „Roczniki Historyczne”, 23/1957, s. 259-279.
Google Scholar

Dorobisz J., Sejm nadzwyczajny z 1624 roku, Opole 1996.
Google Scholar

Dworzaczek W., Od najazdu szwedzkiego do trzeciej wojny północnej, w: Dzieje Wielkopolski, t. 1, red. J. Topolski, Poznań 1969, s. 683-705.
Google Scholar

Dworzaczkowa J., Sprawy wojska na sejmikach wielkopolskich w latach 1648-1668, w: Pax et bellum, red. K. Olejnik, Poznań 1993, 55-64.
Google Scholar

Herbst S., Wojna obronna 1655-1660, w: Polska w okresie drugiej wojny północnej (1655-1660), red. K. Lepszy, t. 2, Warszawa 1957, s. 47-118.
Google Scholar

Jarochowski K., Wielkopolska w czasie pierwszej wojny szwedzkiej od r. 1655 do 1657, Poznań 1864.
Google Scholar

Kamieński A., Kulisy kapitulacji wielkopolskiego pospolitego ruszenia pod Ujściem w 1655 roku, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”, 43/2017, z. 4, s. 47-68.
Google Scholar

Kamieński A., Rola kasztelanów w systemie obronnym Wielkopolski w XVI-XVIII wieku, „Czasy Nowożytne”, 28/2015, s. 25-44.
Google Scholar

Kossarzecki K., Wielkopolska (wraz z województwami łęczyckim i sieradzkim) i Kujawy, w: M. Nagielski, K. Kossarzecki, Ł. Przybyłek, A. Haratym, Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie potopu 1655-1660, Warszawa 2015, s. 96-229.
Google Scholar

Kubala L., Wojna szwedzka w roku 1655 i 1656, Lwów–Warszawa–Poznań 1917.
Google Scholar

Kupisz D., Wyprawy żołnierza łanowego w Koronie w czasach Jana Kazimierza, Warszawa 2018.
Google Scholar

Łopatecki K., Organizacja, prawo i dyscyplina w polskim i litewskim pospolitym ruszeniu (do połowy XVII wieku), Białystok 2013.
Google Scholar

Łosowski J., Akta sądów i urzędów szlacheckich w XIV-XVIII wieku, w: Dyplomatyka staropolska, red. T. Jurek, Warszawa 2015, s. 253-338.
Google Scholar

Łosowski J., Kancelaria grodzka chełmska od XV do XVIII wieku, Lublin 2004.
Google Scholar

Olejnik K., Obrona polskiej granicy zachodniej od końca XIV do schyłku XVIII w., Poznań 1985.
Google Scholar

Sajkowski A., Krzysztof Opaliński. Wojewoda poznański, Poznań 1960.
Google Scholar

Stade A., Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polską w 1655 r., „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, 19/1973, z. 2, s. 19-91.
Google Scholar

Staręgowski B., Formacje zbrojne samorządu szlacheckiego województw poznańskiego i kaliskiego w okresie panowania Jana Kazimierza (1648-1668), Warszawa 2022.
Google Scholar

Staręgowski B., Kapitulacja pod Ujściem, 25 VII 1655 r. – obraz utrwalony a obraz rzeczywisty. Próba rozstrzygnięcia problemu poddania Wielkopolski Szwedom, w: Przełomowe momenty wojen w świetle faktów i tradycji. Z dziejów wojskowości polskiej i powszechnej, red. A. Niewiński, Oświęcim 2021, „Homo Militans”, t. 10, s. 79-91.
Google Scholar

Staręgowski B., Powstanie wielkopolskie 1655-1657, Warszawa 2022.
Google Scholar

Szymczak B., Stosunki Rzeczypospolitej z Brandenburgią i Prusami Książęcymi w latach 1648-1668 w opinii i działaniach szlachty koronnej, Warszawa 2002.
Google Scholar

Wierzbicki L., Pospolite ruszenie w Polsce w drugiej połowie XVII wieku. Ostatnie wyprawy z lat 1670-1672, Lublin 2011.
Google Scholar

Wimmer J, Przegląd operacji 1655-1660, w: Wojna polsko-szwedzka 1655-1660, red. J. Wimmer, Warszawa 1973, s. 127-207.
Google Scholar

Wimmer J., Polska – Szwecja. Konflikty zbrojne w XVI-XVIII w., Oświęcim 2013.
Google Scholar

Wisłocki J., Walka z najazdem szwedzkim w Wielkopolsce 1655-1656, „Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza”, 2/1956, z. 2, s. 53-77.
Google Scholar

Bartosz Staręgowski

bartoszstaregowski@gmail.com
https://orcid.org/0000-0002-4775-0162

Afiliacja:

Archiwum Państwowe w Lublinie Polska

Biogram

Doktor nauk humanistycznych w dyscyplinie historia UMCS, absolwent studiów podyplomowych z zakresu grafiki komputerowej i DTP w Instytucie Sztuk Pięknych UMCS. Od 2020 r. pracownik Archiwum Państwowego w Lublinie. Autor projektu „Walka zbrojna-Walka propagandowa. Oblicza wojny polsko-bolszewickiej 1919-1921”. Autor publikacji naukowych m.in. w „Res Historica”, „Klio. Czasopismo poświecone Dziejom Polskim i Powszechnym”, „Przeglądzie Historyczno-Wojskowym”, „Roczniku Chełmskim”, „Studiach Archiwalnych”, „Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce”, „Polonia Maior Orientalis” i almanachu historyczno-kulturalnym „Фронтири міста”. Wieloletni członek i sekretarz Studenckiego Koła Historyków Satyryków UMCS/Kabaretu Sarmaci. Stypendysta rektora UMCS (2011-2012, 2017-2018). Laureat konkursu stypendialnego Fundacji im. Adama i Krystyny Kerstenów (2017-2018).