Dyskusje trynitarne przed i po Soborze Nicejskim (325)

Marian Kowalczyk

doi:10.21697/ct.2025.95.4.04

Published: 2025-11-13

Vol. 95 No. 4 (2025)

Trinitarian Discussions Before and After the Council of Nicaea (325)

Marian Kowalczyk

Collectanea Theologica

Section: Articles

https://doi.org/10.21697/ct.2025.95.4.04

Abstract

Considering the debates before and after the Council of Nicaea (325), this article highlights the development of Trinitarian dogma during the patristic period. The presentation of the Trinity of Divine Persons in the unity of their nature in the first part highlights the development of Trinitarian doctrine around God the Father as the beginning without beginning (archē anárchos). The next part discusses the divinity of the Second Divine Person as the eternally begotten Son and presents the lively theological debate surrounding Arianism, especially after the introduction of the term homoousios (consubstantial) into the Nicene Creed (325). It has been noted that St. Athanasius and other bishops, as well as many lay faithful, considered this term overly philosophical, unbiblical, and burdened with Gnostic interpretations. The article ends with a presentation of the Holy Spirit, who as the Third Person of God – contrary to the erroneous doctrine of pneumatomachy – especially thanks to the Cappadocian Fathers, is recognized as the Lord and Giver of life.

Keywords:

Arianism, Nicaea 325, God the Father, Son of God, pneumatomachy, Spirit – the Giver of life

Most read articles by the same author(s)

Marian Kowalczyk, Bulletin of the Theology of the Laity , Collectanea Theologica: Vol. 91 No. 1 (2021)
Marian Kowalczyk, The Salvific Mission of the Holy Spirit according to the Pastoral Program of the Catholic Church in Poland in 2017-2019 , Collectanea Theologica: Vol. 90 No. 1 (2020)
Marian Kowalczyk, Bulletin of the Theology of the Laity , Collectanea Theologica: Vol. 91 No. 2 (2021)
Marian Kowalczyk, Bulletin of the Theology of the Laity , Collectanea Theologica: Vol. 91 No. 4 (2021)
Marian Kowalczyk, Bulletin of the Theology of the Laity , Collectanea Theologica: Vol. 95 No. 3 (2025)

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Kowalczyk, M. (2025). Trinitarian Discussions Before and After the Council of Nicaea (325). Collectanea Theologica, 95(4), 739–768. https://doi.org/10.21697/ct.2025.95.4.04

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.

References

Acta Synodalia ann. 50–381. 2006. Edited by Arkadiusz Baron and Henryk Pietras. Synody i kolekcje praw 1. Kraków: WAM.
Google Scholar

Arius, Epistula ad Alexandrum Alexandrinum (Ariusz). 1982. In Kirchen- und Theologiegeschichte in Quellen. 1: ein Arbeitsbuch: Alte Kirche. Edited by Adolf Martin Ritter. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus (Atanazy Wielki). 2021. Mniejsze pisma atanazjańskie: wybrane listy i pisma egzegetyczne. Introduction and translation by Przemysław Szewczyk. Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 77. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Apologiae (Atanazy Wielki). 1979. Apologie. Edited and translated by Jan Ożóg. Warszawa: ATK.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Contra Gentes (Atanazy Wielki). 2000. Przeciw poganom. Introduction and translation by Michał Wojciechowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, De Decretis Nicaeni Synodi, De Sententia Dionysii, De Synodis Arimini in Italia et Seleuciae in Isauria (Atanazy Wielki). 2011. O dekretach Soboru Nicejskiego. O wypowiedziach Dionizego. O synodach w Rimini i Seleucji, tekst grecki i polski. Translated and edited by Marek Szewczyk. Kraków: WAM.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, De Incarnatione (Atanazy Wielki). 1998. O wcieleniu Słowa. Translated by Michał Wojciechowski. Pisma starochrześcijańskich pisarzy 61. Warszawa: ATK.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Epistula encyclica ad episcopos (Atanazy Wielki). 2011. “List encykliczny do biskupów.” Introduction and translation by Stanisław Longosz and Przemysław Szewczyk. Vox Patrum 31/56: 1–20.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Epistulae ad Serapionem (Atanazy Wielki). 1996. Listy do Serapiona. Translated by Stanisław Kalinkowski. Introduction by Henryk Pietras. Źródła Myśli Teologicznej. Kraków: WAM.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Historia Arianorum ad Monachos (Atanazy Wielki). 2018. Historia arian spisana dla mnichów. Introduction and translation by Ewa Dusik-Krupa. Kraków: WAM.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Orationes adversus Arianos (Atanazy Wielki). 2013. Mowy przeciw Arianom I–III. Źródła Myśli Teologicznej. Kraków: WAM.
Google Scholar

Aurelius Augustinus, De Trinitate (Augustyn). 1996. O Trójcy Świętej. Translated by Maria Stokowska. Kraków: Znak.
Google Scholar

Baron, Arkadiusz, and Henryk Pietras, eds. 2001. Nicea I, Konstantynopol I, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III, Nicea II (325–787). Vol. 1 of Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski. Kraków: WAM.
Google Scholar

Basilius Caesariensis, De Spiritu Sancto (Bazyli Wielki). 1999. O Duchu Świętym. Translated by Alina Brzóstkowska. Introduction Józef Naumowicz. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Google Scholar

Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. 1989. Edited by Stanisław Głowa and Ignacy Bieda. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha.
Google Scholar

Cyrillus Hierosolymitanus, Catecheses (Cyryl Jerozolimski). 1973. Katecheza 17, 3–5. Translated by Wojciech Kania, 261–63. Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 9. Warszawa: ATK.
Google Scholar

Denzinger, Heinrich. 1961. Enchiridion Symbolorum. Friburgi/Br.: Heinrich Denzinger.
Google Scholar

Gracjan, Walentynian II i Teodozjusz I Wielki. 1905. In Codex Theodosianus, edited by Theodor Mommsen and Paul Martin Meyer, 16.1.2. Berlin: Weismannos. Polish translation: Kodeks Teodozjański. 2014. Kraków: Wydawnictwo Akademii Ignatianum.
Google Scholar

Gregorius Nazianzeus, Orationes (Gregorius Nazianzeus). 1875. Orationes theologicae quinque. Oeniponti: Libreria Academica Wangeriana. Polish translation: Grzegorz z Nazjanzu. 1967. Mowy wybrane. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Google Scholar

Grzegorz z Nyssy. 2001. Drobne pisma trynitarne: O wierze. Do trybuna Symplicjusza. Źródła Myśli Teologicznej 21. Kraków: WAM.
Google Scholar

Hilarius Pictaviensis, De Trinitate (Hilary z Poitiers). 1978. “De Trinitate.” In Portrety Ojców, by Adalbert Hamman. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Google Scholar

Hippolytus, Contra Noetum (Hipolit). 1997. Przeciw Noetosowi 7, 3. Translated by Stanisław Kalinkowski. Źródła Myśli Teologicznej 4. Kraków: WAM.
Google Scholar

Katechizm Kościoła katolickiego. 2002. Revised edition. Poznań: Pallottinum.
Google Scholar

Kochańczyk-Bonińska, Karolina, Maria Przyszychowska, and Tomasz Stępień. 2021. Eunomiusz i jego adwersarze. Warszawa: Wydawnictwo ośrodka rozwoju badań i edukacji.
Google Scholar

Opitz, Hans Georg. 2021. Dokumente zur Geschichte des arianischen Streites. Lieferung 5. Bis zum Vorabend der Synode von Konstantinopel (381). Vol. 3/1 of Athanasius Werke. Berlin – Boston, MA: De Gruyter.
Google Scholar

Tertullianus, Adversus Praxean (Tertulian). 1997. Przeciw Prakseaszowi 4, 2. Trójca Święta. Edited by Henryk Pietras. Źródła Myśli Teologicznej 4. Kraków: WAM.
Google Scholar

Baron, Arkadiusz, Jarosław Kupczak, and Jan Daniel Szczurek. 2015. Rozwój dogmatu trynitarnego: Perspektywa historiozbawcza. Kraków: Wydawnictwo Naukowe UPJPII.
Google Scholar

Barr, James. 1988. “Abba isn’t daddy.” Journal of Theological Studies 39:28–47. DOI: https://doi.org/10.1093/jts/39.1.28
Google Scholar

Burckhardt, Jacob. 2022. Czasy Konstantyna Wielkiego. Translated by Paweł Hertz. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Google Scholar

Calore, Giacomo. 2022. “Niewyjaśnione aspekty dogmatu chalcedońskiego i reakcja ‘umiarkowanego’ monofizytyzmu w VI wieku według Aloisa Grillmeiera.” Polonia sacra 26 (3): 133–54. DOI: https://doi.org/10.15633/ps.26307
Google Scholar

Courth, Franz. 1997. Bóg trójjedynej miłości. Poznań: Pallottinum.
Google Scholar

Czaja, Andrzej, and Piotr Jaskóła, eds. 2000. Wokół tajemnicy Trójcy Świętej: materiały seminarium wykładowców dogmatyki, Częstochowa 28–29.09.2000. Opole: Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego.
Google Scholar

Ćwik, Karolina. 2014a, “Kształtowanie się dogmatów chrystologicznych na soborach pierwszych wieków.” Collectanea Theologica 84 (3): 31–47. https://doi.org/10.21697/ct.2014.84.3.03. DOI: https://doi.org/10.21697/ct.2014.84.3.03
Google Scholar

Ćwik, Karolina. 2014b. “Wpływ filozofii na kształtowanie się dogmatów chrystologicznych na soborach pierwszych wieków.” Studia Theologica Varsaviensia 2:207–24.
Google Scholar

Denzinger, Heinrich. 2009. Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen. Edited by Peter Hünermann. Freiburg – Basel – Wien: Herder. (= DH).
Google Scholar

Gliściński, Jan. 1992. Współistotny Ojcu. Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Diecezjalne.
Google Scholar

Głowa, Stanisław, and Ignacy Bieda, eds. 1988. Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha. (= BF).
Google Scholar

Grillmeier, Aloys. 1975. “Natura e persona.” In Cristologia: attuale contesto filosofico-teologico e Concilio di Calcedonia: Problemi attuali di christologia, edited by Angelo Amato. Roma: Libreria Ateneo Salesiano.
Google Scholar

Grula, Leszek. 2015. Apologia Boskiej Osoby Ducha Świętego w odpowiedzi na antytrynitarną doktrynę świadków Jehowy. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Google Scholar

Grula, Leszek. 2017. “Homouzja Ducha Świętego we wczesnej myśli patrystycznej.” Łódzkie Studia Teologiczne 26 (4): 183–95.
Google Scholar

Jaśkiewicz, Sylwester. 2018. “Duch Święty jako Miłość w De Trinitate św. Augustyna.” Tarnowskie Studia Teologiczne 37 (1–2): 31–46.
Google Scholar

Kaczmarek, Tomasz. 2006. “Wyznania wiary starożytnego Kościoła.” Studia Włocławskie 9:93–107.
Google Scholar

Kashchuk, Oleksandr. 2021. “Św. Maksym Wyznawca wobec doktryny o jednym działaniu w Chrystusie.” Vox Patrum 79:113–30. DOI: https://doi.org/10.31743/vp.12665
Google Scholar

Kashchuk, Oleksandr. 2024. “Monoteletyzm w Bizancjum VII wieku: między terminologią a znaczeniem.” Collectanea Theologica 94 (3): 107–31. https://doi.org/10.21697/ct.2024.94.3.05. DOI: https://doi.org/10.21697/ct.2024.94.3.05
Google Scholar

Kochańczyk-Bonińska, Karolina. 2010. “Perychoreza natur w ujęciu Maksyma Wyznawcy.” Seminare 27:223–32. DOI: https://doi.org/10.21852/sem.2010.27.19
Google Scholar

Konferencja Episkopatu Polski, ed. 2021. Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia.
Google Scholar

Krawczuk, Aleksander. 1997. Kronika Rzymu i Cesarstwa Rzymskiego. Warszawa: Iskry.
Google Scholar

Kupryjaniuk, Jarosław. 2017. “Wpływ św. Bazylego Wielkiego na trynitologię.” Rocznik Teologiczny 50 (2): 249–61.
Google Scholar

Larchet, Jean-Claude. 2003. Saint Maxime le Confesseur (580–662). Paris: Cerf.
Google Scholar

Liszka, Piotr. 2018. “Znaczenie terminu ‘subsystentność’ w teologii chrześcijańskiej.” Teologia w Polsce 12 (1): 41–54. DOI: https://doi.org/10.31743/twp.2018.12.1.04
Google Scholar

Longosz, Stanisław. 1971. “Literacki charakter Thalii Ariusza.” Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 18 (4): 113–17.
Google Scholar

Łosski, Włodzimierz. 1989. Teologia mistyczna Kościoła Wschodniego. Translated by M. Szczaniecka. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
Google Scholar

Nowak, Dawid. 2020. “Poglądy Grzegorza z Nyssy na temat Trójcy w Drobnych Pismach Trynitarnych. Studium dogmatyczne.” W nurcie franciszkańskim 27:87–117.
Google Scholar

Odahl, Charles Matson. 2015. Konstantyn i chrześcijańskie cesarstwo. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V.
Google Scholar

Ozorowski, Edward. 1983. “Dzieje chrystologii.” Studia Teologiczne 1 (37): 25–62.
Google Scholar

Pacomio, Luciano. 2000. “Teksty biblijne mówiące o objawieniu Ojca i o życiu jako pielgrzymowaniu do domu Ojca. Tajemnica Trójcy Świętej.” Kolekcja Communio 13:129–44.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 1996. “Początki teologii Ducha Świętego.” Introduction to Listy do Serapiona, by Atanazy Wielki, translated by Stanisław Kalinkowski. Źródła Myśli Teologicznej 2. Kraków: WAM.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2001. “Le ragioni della convocazione del Concilio Niceno da parte di Costantino il Grande. Un’investigazione storico-teologica.” Gregorianum 82 (1): 13–20.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2006. “Początek ‘kontrowersji ariańskiej.’” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia religiologica 39:57–79.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2019. Herezje. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2022. Ortodoksja i herezje. Historia szukania prawdy w pierwszych wiekach Kościoła. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2023. “Fonti sulla condanna di Ario a Nicea nel 325.” Gregorianum 104 (3): 485–514.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2025. Sobór Nicejski (325). Kontekst religijny i polityczny. Dokumenty. Komentarze. Myśl Teologiczna 118. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Google Scholar

Pyc, Marek. 2010. “Sobór Chalcedoński w procesie kształtowania się wiary w Jezusa Chrystusa.” Teologia w Polsce 4 (1): 65–82. DOI: https://doi.org/10.31743/twp.2010.4.1.05
Google Scholar

Pyc, Marek. 2015. “Tajemnica Jezusa Chrystusa w wykładzie wiary Soboru Konstantynopolskiego III Analiza konstantynopolskiego wykładu wiary.” Studia Gnesnensia 33:69–89.
Google Scholar

Rosetti, Carlo Lorenzo. 1999. “‘Pater tantum est’. Paternità divinae e fede cristologica.” Alpha – Omega 2:195–214.
Google Scholar

Schatz, Klaus. 2001. Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła. Translated by J. Zakrzewski. Kraków: WAM.
Google Scholar

Strzelecka, Anna. 1988. “Nauka św. Ambrożego o Duchu Świętym (Uwagi filologa).” Vox Patrum 8 (15): 759–65.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 1999. Trójjedyny. Kraków: Wydawnictwo Papieskiej Akademii Teologicznej.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 2000. Bóg Ojciec w źródłach teologii. Zarys patrologii. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 2003. Bóg Ojciec w tajemnicy Trójcy Świętej. Kraków: Wydawnictwo M.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 2015. “Rozwój teologii Boga Ojca w soborowym nauczaniu Kościoła o Trójcy Świętej.” In Rozwój dogmatu trynitarnego: Perspektywa historiozbawcza, edited by Arkadiusz Baron, Jarosław Kupczak, and Jan Daniel Szczurek, 61–105. Kraków: Wydawnictwo Naukowe UPJPII. DOI: https://doi.org/10.15633/9788374384162.04
Google Scholar

Wipszycka, Ewa. 1994. Kościół w świecie późnego antyku. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Google Scholar