Dyskusje trynitarne przed i po Soborze Nicejskim (325)

Marian Kowalczyk

doi:10.21697/ct.2025.95.4.04

Opublikowane: 2025-11-13

Tom 95 Nr 4 (2025)

Dyskusje trynitarne przed i po Soborze Nicejskim (325)

Marian Kowalczyk

Collectanea Theologica

Dział: Artykuły

https://doi.org/10.21697/ct.2025.95.4.04

Abstrakt

Biorąc pod uwagę debaty przed i po Soborze Nicejskim (325), artykuł ten uwypukla rozwój dogmatu trynitarnego w okresie patrystycznym. Przedstawienie Trójcy Osób Boskich w jedności ich natury w pierwszej części uwypukla rozwój doktryny trynitarnej wokół Boga Ojca jako początku bez początku (archē anárchos). W kolejnej części omówiono boskość Drugiej Osoby Boskiej jako przedwiecznie zrodzonego Syna i przedstawiono ożywioną debatę teologiczną wokół arianizmu, zwłaszcza po wprowadzeniu terminu homoousios (współistotny) do Symbolu Nicejskiego (325). Zauważono, że św. Atanazy i inni biskupi, a także wielu wiernych świeckich, uważali ten termin za nazbyt filozoficzny, niebiblijny i obciążony gnostyckimi interpretacjami. Artykuł kończy się przedstawieniem Ducha Świętego, który jako Trzecia Osoba Boga – wbrew błędnej doktrynie pneumatomachii – zwłaszcza za sprawą Ojców Kapadockich, uznawany jest za Pana i Dawcę życia.

Słowa kluczowe:

Arianizm, Nicea 325, Trójca Święta, Bóg Ojciec, Syn Boży, pneumatomachia, Duch – Dawca życia

Inne teksty tego samego autora

Marian Kowalczyk, Biuletyn teologii laikatu , Collectanea Theologica: Tom 91 Nr 1 (2021)
Marian Kowalczyk, Zbawcza misja Ducha Świętego według programu duszpasterskiego dla Kościoła w Polsce na lata 2017-2019 , Collectanea Theologica: Tom 90 Nr 1 (2020)
Marian Kowalczyk, Biuletyn teologii laikatu , Collectanea Theologica: Tom 91 Nr 2 (2021)
Marian Kowalczyk, Biuletyn teologii laikatu , Collectanea Theologica: Tom 91 Nr 4 (2021)
Marian Kowalczyk, Biuletyn teologii laikatu , Collectanea Theologica: Tom 95 Nr 3 (2025)

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Kowalczyk, M. (2025). Dyskusje trynitarne przed i po Soborze Nicejskim (325). Collectanea Theologica, 95(4), 739–768. https://doi.org/10.21697/ct.2025.95.4.04

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Acta Synodalia ann. 50–381. 2006. Edited by Arkadiusz Baron and Henryk Pietras. Synody i kolekcje praw 1. Kraków: WAM.
Google Scholar

Arius, Epistula ad Alexandrum Alexandrinum (Ariusz). 1982. In Kirchen- und Theologiegeschichte in Quellen. 1: ein Arbeitsbuch: Alte Kirche. Edited by Adolf Martin Ritter. Neukirchen-Vluyn: Neukirchener Verlag.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus (Atanazy Wielki). 2021. Mniejsze pisma atanazjańskie: wybrane listy i pisma egzegetyczne. Introduction and translation by Przemysław Szewczyk. Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 77. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Apologiae (Atanazy Wielki). 1979. Apologie. Edited and translated by Jan Ożóg. Warszawa: ATK.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Contra Gentes (Atanazy Wielki). 2000. Przeciw poganom. Introduction and translation by Michał Wojciechowski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe UKSW.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, De Decretis Nicaeni Synodi, De Sententia Dionysii, De Synodis Arimini in Italia et Seleuciae in Isauria (Atanazy Wielki). 2011. O dekretach Soboru Nicejskiego. O wypowiedziach Dionizego. O synodach w Rimini i Seleucji, tekst grecki i polski. Translated and edited by Marek Szewczyk. Kraków: WAM.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, De Incarnatione (Atanazy Wielki). 1998. O wcieleniu Słowa. Translated by Michał Wojciechowski. Pisma starochrześcijańskich pisarzy 61. Warszawa: ATK.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Epistula encyclica ad episcopos (Atanazy Wielki). 2011. “List encykliczny do biskupów.” Introduction and translation by Stanisław Longosz and Przemysław Szewczyk. Vox Patrum 31/56: 1–20.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Epistulae ad Serapionem (Atanazy Wielki). 1996. Listy do Serapiona. Translated by Stanisław Kalinkowski. Introduction by Henryk Pietras. Źródła Myśli Teologicznej. Kraków: WAM.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Historia Arianorum ad Monachos (Atanazy Wielki). 2018. Historia arian spisana dla mnichów. Introduction and translation by Ewa Dusik-Krupa. Kraków: WAM.
Google Scholar

Athanasius Alexandrinus, Orationes adversus Arianos (Atanazy Wielki). 2013. Mowy przeciw Arianom I–III. Źródła Myśli Teologicznej. Kraków: WAM.
Google Scholar

Aurelius Augustinus, De Trinitate (Augustyn). 1996. O Trójcy Świętej. Translated by Maria Stokowska. Kraków: Znak.
Google Scholar

Baron, Arkadiusz, and Henryk Pietras, eds. 2001. Nicea I, Konstantynopol I, Efez, Chalcedon, Konstantynopol II, Konstantynopol III, Nicea II (325–787). Vol. 1 of Dokumenty Soborów Powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski. Kraków: WAM.
Google Scholar

Basilius Caesariensis, De Spiritu Sancto (Bazyli Wielki). 1999. O Duchu Świętym. Translated by Alina Brzóstkowska. Introduction Józef Naumowicz. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Google Scholar

Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. 1989. Edited by Stanisław Głowa and Ignacy Bieda. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha.
Google Scholar

Cyrillus Hierosolymitanus, Catecheses (Cyryl Jerozolimski). 1973. Katecheza 17, 3–5. Translated by Wojciech Kania, 261–63. Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy 9. Warszawa: ATK.
Google Scholar

Denzinger, Heinrich. 1961. Enchiridion Symbolorum. Friburgi/Br.: Heinrich Denzinger.
Google Scholar

Gracjan, Walentynian II i Teodozjusz I Wielki. 1905. In Codex Theodosianus, edited by Theodor Mommsen and Paul Martin Meyer, 16.1.2. Berlin: Weismannos. Polish translation: Kodeks Teodozjański. 2014. Kraków: Wydawnictwo Akademii Ignatianum.
Google Scholar

Gregorius Nazianzeus, Orationes (Gregorius Nazianzeus). 1875. Orationes theologicae quinque. Oeniponti: Libreria Academica Wangeriana. Polish translation: Grzegorz z Nazjanzu. 1967. Mowy wybrane. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Google Scholar

Grzegorz z Nyssy. 2001. Drobne pisma trynitarne: O wierze. Do trybuna Symplicjusza. Źródła Myśli Teologicznej 21. Kraków: WAM.
Google Scholar

Hilarius Pictaviensis, De Trinitate (Hilary z Poitiers). 1978. “De Trinitate.” In Portrety Ojców, by Adalbert Hamman. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX.
Google Scholar

Hippolytus, Contra Noetum (Hipolit). 1997. Przeciw Noetosowi 7, 3. Translated by Stanisław Kalinkowski. Źródła Myśli Teologicznej 4. Kraków: WAM.
Google Scholar

Katechizm Kościoła katolickiego. 2002. Revised edition. Poznań: Pallottinum.
Google Scholar

Kochańczyk-Bonińska, Karolina, Maria Przyszychowska, and Tomasz Stępień. 2021. Eunomiusz i jego adwersarze. Warszawa: Wydawnictwo ośrodka rozwoju badań i edukacji.
Google Scholar

Opitz, Hans Georg. 2021. Dokumente zur Geschichte des arianischen Streites. Lieferung 5. Bis zum Vorabend der Synode von Konstantinopel (381). Vol. 3/1 of Athanasius Werke. Berlin – Boston, MA: De Gruyter.
Google Scholar

Tertullianus, Adversus Praxean (Tertulian). 1997. Przeciw Prakseaszowi 4, 2. Trójca Święta. Edited by Henryk Pietras. Źródła Myśli Teologicznej 4. Kraków: WAM.
Google Scholar

Baron, Arkadiusz, Jarosław Kupczak, and Jan Daniel Szczurek. 2015. Rozwój dogmatu trynitarnego: Perspektywa historiozbawcza. Kraków: Wydawnictwo Naukowe UPJPII.
Google Scholar

Barr, James. 1988. “Abba isn’t daddy.” Journal of Theological Studies 39:28–47. DOI: https://doi.org/10.1093/jts/39.1.28
Google Scholar

Burckhardt, Jacob. 2022. Czasy Konstantyna Wielkiego. Translated by Paweł Hertz. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Google Scholar

Calore, Giacomo. 2022. “Niewyjaśnione aspekty dogmatu chalcedońskiego i reakcja ‘umiarkowanego’ monofizytyzmu w VI wieku według Aloisa Grillmeiera.” Polonia sacra 26 (3): 133–54. DOI: https://doi.org/10.15633/ps.26307
Google Scholar

Courth, Franz. 1997. Bóg trójjedynej miłości. Poznań: Pallottinum.
Google Scholar

Czaja, Andrzej, and Piotr Jaskóła, eds. 2000. Wokół tajemnicy Trójcy Świętej: materiały seminarium wykładowców dogmatyki, Częstochowa 28–29.09.2000. Opole: Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego.
Google Scholar

Ćwik, Karolina. 2014a, “Kształtowanie się dogmatów chrystologicznych na soborach pierwszych wieków.” Collectanea Theologica 84 (3): 31–47. https://doi.org/10.21697/ct.2014.84.3.03. DOI: https://doi.org/10.21697/ct.2014.84.3.03
Google Scholar

Ćwik, Karolina. 2014b. “Wpływ filozofii na kształtowanie się dogmatów chrystologicznych na soborach pierwszych wieków.” Studia Theologica Varsaviensia 2:207–24.
Google Scholar

Denzinger, Heinrich. 2009. Kompendium der Glaubensbekenntnisse und kirchlichen Lehrentscheidungen. Edited by Peter Hünermann. Freiburg – Basel – Wien: Herder. (= DH).
Google Scholar

Gliściński, Jan. 1992. Współistotny Ojcu. Łódź: Łódzkie Wydawnictwo Diecezjalne.
Google Scholar

Głowa, Stanisław, and Ignacy Bieda, eds. 1988. Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Poznań: Księgarnia Św. Wojciecha. (= BF).
Google Scholar

Grillmeier, Aloys. 1975. “Natura e persona.” In Cristologia: attuale contesto filosofico-teologico e Concilio di Calcedonia: Problemi attuali di christologia, edited by Angelo Amato. Roma: Libreria Ateneo Salesiano.
Google Scholar

Grula, Leszek. 2015. Apologia Boskiej Osoby Ducha Świętego w odpowiedzi na antytrynitarną doktrynę świadków Jehowy. Warszawa: Wydawnictwo UKSW.
Google Scholar

Grula, Leszek. 2017. “Homouzja Ducha Świętego we wczesnej myśli patrystycznej.” Łódzkie Studia Teologiczne 26 (4): 183–95.
Google Scholar

Jaśkiewicz, Sylwester. 2018. “Duch Święty jako Miłość w De Trinitate św. Augustyna.” Tarnowskie Studia Teologiczne 37 (1–2): 31–46.
Google Scholar

Kaczmarek, Tomasz. 2006. “Wyznania wiary starożytnego Kościoła.” Studia Włocławskie 9:93–107.
Google Scholar

Kashchuk, Oleksandr. 2021. “Św. Maksym Wyznawca wobec doktryny o jednym działaniu w Chrystusie.” Vox Patrum 79:113–30. DOI: https://doi.org/10.31743/vp.12665
Google Scholar

Kashchuk, Oleksandr. 2024. “Monoteletyzm w Bizancjum VII wieku: między terminologią a znaczeniem.” Collectanea Theologica 94 (3): 107–31. https://doi.org/10.21697/ct.2024.94.3.05. DOI: https://doi.org/10.21697/ct.2024.94.3.05
Google Scholar

Kochańczyk-Bonińska, Karolina. 2010. “Perychoreza natur w ujęciu Maksyma Wyznawcy.” Seminare 27:223–32. DOI: https://doi.org/10.21852/sem.2010.27.19
Google Scholar

Konferencja Episkopatu Polski, ed. 2021. Droga formacji prezbiterów w Polsce. Ratio institutionis sacerdotalis pro Polonia.
Google Scholar

Krawczuk, Aleksander. 1997. Kronika Rzymu i Cesarstwa Rzymskiego. Warszawa: Iskry.
Google Scholar

Kupryjaniuk, Jarosław. 2017. “Wpływ św. Bazylego Wielkiego na trynitologię.” Rocznik Teologiczny 50 (2): 249–61.
Google Scholar

Larchet, Jean-Claude. 2003. Saint Maxime le Confesseur (580–662). Paris: Cerf.
Google Scholar

Liszka, Piotr. 2018. “Znaczenie terminu ‘subsystentność’ w teologii chrześcijańskiej.” Teologia w Polsce 12 (1): 41–54. DOI: https://doi.org/10.31743/twp.2018.12.1.04
Google Scholar

Longosz, Stanisław. 1971. “Literacki charakter Thalii Ariusza.” Roczniki Teologiczno-Kanoniczne 18 (4): 113–17.
Google Scholar

Łosski, Włodzimierz. 1989. Teologia mistyczna Kościoła Wschodniego. Translated by M. Szczaniecka. Warszawa: Instytut Wydawniczy Pax.
Google Scholar

Nowak, Dawid. 2020. “Poglądy Grzegorza z Nyssy na temat Trójcy w Drobnych Pismach Trynitarnych. Studium dogmatyczne.” W nurcie franciszkańskim 27:87–117.
Google Scholar

Odahl, Charles Matson. 2015. Konstantyn i chrześcijańskie cesarstwo. Oświęcim: Wydawnictwo Napoleon V.
Google Scholar

Ozorowski, Edward. 1983. “Dzieje chrystologii.” Studia Teologiczne 1 (37): 25–62.
Google Scholar

Pacomio, Luciano. 2000. “Teksty biblijne mówiące o objawieniu Ojca i o życiu jako pielgrzymowaniu do domu Ojca. Tajemnica Trójcy Świętej.” Kolekcja Communio 13:129–44.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 1996. “Początki teologii Ducha Świętego.” Introduction to Listy do Serapiona, by Atanazy Wielki, translated by Stanisław Kalinkowski. Źródła Myśli Teologicznej 2. Kraków: WAM.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2001. “Le ragioni della convocazione del Concilio Niceno da parte di Costantino il Grande. Un’investigazione storico-teologica.” Gregorianum 82 (1): 13–20.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2006. “Początek ‘kontrowersji ariańskiej.’” Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Studia religiologica 39:57–79.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2019. Herezje. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2022. Ortodoksja i herezje. Historia szukania prawdy w pierwszych wiekach Kościoła. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2023. “Fonti sulla condanna di Ario a Nicea nel 325.” Gregorianum 104 (3): 485–514.
Google Scholar

Pietras, Henryk. 2025. Sobór Nicejski (325). Kontekst religijny i polityczny. Dokumenty. Komentarze. Myśl Teologiczna 118. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Google Scholar

Pyc, Marek. 2010. “Sobór Chalcedoński w procesie kształtowania się wiary w Jezusa Chrystusa.” Teologia w Polsce 4 (1): 65–82. DOI: https://doi.org/10.31743/twp.2010.4.1.05
Google Scholar

Pyc, Marek. 2015. “Tajemnica Jezusa Chrystusa w wykładzie wiary Soboru Konstantynopolskiego III Analiza konstantynopolskiego wykładu wiary.” Studia Gnesnensia 33:69–89.
Google Scholar

Rosetti, Carlo Lorenzo. 1999. “‘Pater tantum est’. Paternità divinae e fede cristologica.” Alpha – Omega 2:195–214.
Google Scholar

Schatz, Klaus. 2001. Sobory powszechne. Punkty zwrotne w historii Kościoła. Translated by J. Zakrzewski. Kraków: WAM.
Google Scholar

Strzelecka, Anna. 1988. “Nauka św. Ambrożego o Duchu Świętym (Uwagi filologa).” Vox Patrum 8 (15): 759–65.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 1999. Trójjedyny. Kraków: Wydawnictwo Papieskiej Akademii Teologicznej.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 2000. Bóg Ojciec w źródłach teologii. Zarys patrologii. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 2003. Bóg Ojciec w tajemnicy Trójcy Świętej. Kraków: Wydawnictwo M.
Google Scholar

Szczurek, Jan Daniel. 2015. “Rozwój teologii Boga Ojca w soborowym nauczaniu Kościoła o Trójcy Świętej.” In Rozwój dogmatu trynitarnego: Perspektywa historiozbawcza, edited by Arkadiusz Baron, Jarosław Kupczak, and Jan Daniel Szczurek, 61–105. Kraków: Wydawnictwo Naukowe UPJPII. DOI: https://doi.org/10.15633/9788374384162.04
Google Scholar

Wipszycka, Ewa. 1994. Kościół w świecie późnego antyku. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego.
Google Scholar