Kasata klasztorów w Gdańsku w pierwszej połowie XIX wieku - tło wydarzeń, przebieg, konsekwencje

Sławomir Kościelak

doi:10.21697/sc.2025.32.2.15

Opublikowane: 2025-11-17

Tom 32 Nr 2 (2025)

Kasata klasztorów w Gdańsku w pierwszej połowie XIX wieku - tło wydarzeń, przebieg, konsekwencje

Sławomir Kościelak

Saeculum Christianum. Pismo Historyczne

Dział: Rozprawy i Artykuły

https://doi.org/10.21697/sc.2025.32.2.15

Abstrakt

Kasatę trzech gdańskich klasztorów starego typu zapowiadały restrykcje i ograniczenia okresu porozbiorowego. Do likwidacji klasztoru dominikanów i karmelitów przymierzano się już w 1806 r. Okres napoleoński na pewien czas przeszkodził tym zamiarom. Ostatecznie więc likwidację gdańskich klasztorów przeprowadzono stosownie do pruskich rozporządzeń gabinetowych z 1810 i 1816 r. w latach 1817-1835. Proces ten był monitorowany przez pruskie władze państwowe. Nieruchomości wyprzedano w kilku etapach, najintensywniej w latach 1824-1827 i 1837-1840. Procedurę wygaszania (wymierania) oraz relokacji członków gdańskich konwentów zakonnych najwcześniej zakończono w stosunku do klasztoru karmelitów (1828). Pozostałe konwenty rozwiązano w 1835, jednak ostatnia z zakonnic, brygidka, zmarła dopiero w 1855 r. Kościoły poklasztorne wykorzystano do ustanowienia w 1840 r. nowej sieci parafialnej w Gdańsku. Budynki poklasztorne przejęło wojsko i częściowo je wyburzyło. Nowe obiekty stawiane w miejsce wyburzonych służyły po części potrzebom parafii, przede wszystkim jednak stawiano tu budynki zaplecza gdańskiego garnizonu. Przebieg kasaty gdańskich klasztorów można uznać za typowy dla takiego procesu, ze względu na specyfikę miejsca (duże miasto, skomplikowany stan majątkowy klasztorów, potrzeby garnizonu i struktur diecezjalnych) znacząco jednak rozciągnięty w czasie.

Słowa kluczowe:

monastycyzm, Prusy Zachodnie, Kościół na Pomorzu, kształtowanie przestrzeni miejskiej, wojskowość

Inne teksty tego samego autora

Sławomir Kościelak, Anglicans, Presbyterians, Quakers and other British Religious Groups in Gdansk in the 17th-18th Centuries , Saeculum Christianum. Pismo Historyczne: Tom 27 Nr 2 (2020)

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Kościelak, S. (2025). Kasata klasztorów w Gdańsku w pierwszej połowie XIX wieku - tło wydarzeń, przebieg, konsekwencje. Saeculum Christianum. Pismo Historyczne, 32(2), 193–206. https://doi.org/10.21697/sc.2025.32.2.15

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Archiwum Archidiecezjalne w Oliwie: D 115, Kościół św. Mikołaja, Śluby 1837.
Google Scholar

Archiwum Dominikanów w Krakowie: Gd. 54, Acta der st. Nicolai Pfarr-Kirche zu Danzig betreffend: Die auf dem Gute Saalau eingetragenen Kapitalien von 200 rtl und 2416 rtl, Anno 1841-1866; Gd. 230, [Fundacja na rzecz wiecznej lampy w kościele św. Mikołaja z gruntu Salau w Stolzenbergu w wysokości 12 talarów rocznie (1807, 1828-1839].
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Gdańsku: 6/860, Die Aufhebung des Brigittiner-Klosters in Danzig, Vol. 1, s. 3-4; 98, Sąd Obwodowy w Gdańsku, księgi wieczyste zamknięte, sygn. 1726. [Posesja] Nonnenhof 16.
Google Scholar

Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz, Berlin: I HA, Rep. 76, Sect. 3, Abt. VII, No. 12, Die Einrichtung des katholischen Kirchensystems zu Danzig und Einleithung der Parochien, Bd. 3-6; I HA, Rep. 76, Sect. 3, Abt. XIII, No. 3, Acta betreffend: die Angelegenheiten der Stifter und Klȍster in Departament der Regierung in Danzig von September 1817 bis 1828, s. 87-89; I HA, Rep. 76, Sect. 3, Abt. XIII, No. 7, Acta betreffend die Anfertigung und Einsendung der Personen und Vermögens-Verzeichnisse der Kloster im Ober-Präsidial-Bezirk von Danzig 1817-1827; I HA, Rep. 76, Sect. 3, Abt. XIII, No. 26, Acta betreffend das Karmeliten-Manns-Kloster zu Danzig, vergleichen die Aufhebung desselben und Bestimmung ȕber den vorhandene Vermȍgen in specie zur Einrichtung der katholischen Kirchen Systeme zu Danzig; II HA, Abt. 9, General-Directorium Westpreussen und Netzedistrict. Städte. Stadt Danzig, Sect. XI, Armen-Sachen, No. 6, Acta wegen den intentirten Aufhebung des Dominicaner und Carmeliter Klosters zu Danzig und die Anwendung deren Gebäude und Vermȍgen zu Armenanstalten, 1806.
Google Scholar

Edykt kasacyjny króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III z 30 X 1810 r.: edycja i tłumaczenie, opr. M. Derwich, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego, red. M. Derwich, Wrocław 2014, „Opera ad Historiam Monasticam Spectantia”, Series I, Colloquia 8/II, s. 19-22.
Google Scholar

Obsady klasztorów gdańskich w raportach personalnych pruskiego Ministerstwa Wyznań z lat 1817-1835. Materiały do prozopografii duchowieństwa zakonnego na Pomorzu Nadwiślańskim, opr. S. Kościelak, w: Źródła i materiały do badań nad kasatami klasztorów z obszaru Pomorza Nadwiślańskiego i ziemi chełmińskiej (XIX i XX w.), red. P. Oliński, W. Rozynkowski, Wrocław 2015, „Dziedzictwo Kulturowe po Skasowanych Klasztorach”, t. 1, red. M. Derwich, s. 71-150.
Google Scholar

Cieślak E., Biernat Cz., Dzieje Gdańska, Gdańsk 1975.
Google Scholar

Czyżak B., Starogdański nurt kultury (stosunki wyznaniowe), w: Historia Gdańska, t. 4, cz. 1, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 185-239.
Google Scholar

Gach P.P., Kasaty zakonów na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska, Lublin 1984,
Google Scholar

Jähnig B., Geschichtsverständnis und Preussenbild Theodor von Schöns, w: Preussen in Ostmitteleuropa. Geschehensgeschichte und Verstehensgeschichte, red. M. Weber München 2003, „Schriften des Bundesinstituts für Kultur und Geschichte der Deutschen im östlichen Europa“, 21, s. 171-186.
Google Scholar

Karbownik H., Opodatkowanie dochodów duchowieństwa i dóbr kościelnych na ziemiach polskich w okresie zaborów 1772-1918, Lublin 1998.
Google Scholar

Kobus A., Rządcy placówek duszpasterskich archidiecezji gdańskiej, Gdańsk–Pelplin 2014.
Google Scholar

Kościelak S., Klasztory skasowane w okręgu gdańskim w świetle raportów o ich stanie personalnym za lata 1817-1835, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego, red. M. Derwich, Wrocław 2014, „Opera ad Historiam Monasticam Spectantia”, Series I, Colloquia 8/II, s. 351-373.
Google Scholar

Kościelak S., Majątek nieruchomy i ruchomy klasztorów brygidek w Gdańsku u progu kasat oraz jego losy po kasacie w 1835 r. Wstępne ustalenia, w: Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej, red. M. Derwich, Wrocław 2013, „Opera ad Historiam Monasticam Spectantia”, Series I, Colloquia 9, s. 597-608.
Google Scholar

Kościelak S., Mobilia ze skasowanych klasztorów dominikanów i karmelitów w inwentarzach zbiorczych akt kasacyjnych pruskiego Ministerstwa Wyznań w Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz w Berlinie, „Studia Gdańskie”, 53/2023, s. 123-143.
Google Scholar

Kościelak S., Nieruchomości katolickich instytucji kościelnych w Gdańsku od XVI po początek XIX wieku, w: Studia i Materiały do Dziejów Domu Gdańskiego, t. 2, red. E. Kizik, Gdańsk–Warszawa 2011, s. 53-107.
Google Scholar

Kubicki R., Kasata klasztorów dominikańskich na terenie prowincji Prusy Zachodnie w latach 1818-1835 i jej skutki, w: Kasaty klasztorów na obszarze dawnej Rzeczypospolitej Obojga Narodów i na Śląsku na tle procesów sekularyzacyjnych w Europie, t. 2: Kasaty na Śląsku Pruskim i na ziemiach zaboru pruskiego, red. M. Derwich, Wrocław 2014, „Opera ad Historiam Monasticam Spectantia”, Series I, Colloquia 8/II, s. 375-386.
Google Scholar

Kumor B., Historia Kościoła, t. 6: Czasy nowożytne. Kościół w czasach absolutyzmu i oświecenia, Lublin 2003.
Google Scholar

Loew P.O., Gdańsk i jego przeszłość. Kultura historyczna miasta od końca XVIII wieku do dzisiaj, tłum. J. Mosakowski, Gdańsk [2012].
Google Scholar

Możejko B., Kaczor D., Śliwiński B.. Zarys dziejów klasztoru dominikańskiego w Gdańsku od średniowiecza do czasów nowożytnych (1226/1227-1835), w: Archeologia Gdańska, t. 1, red. nacz. H. Paner, Gdańsk 2009, s. 137-213.
Google Scholar

Piszcz E., Polityka kasacyjna władz pruskich wobec klasztorów diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie”, 2/1971, s. 89-116.
Google Scholar

Ravens J.-P., Staat und katholische Kirche in Preussens polnischen Teilungsgebieten (1772-1807), Wiesbaden 1963, „Veröffentlichungen des Osteuropa Institutes München“, 21.
Google Scholar

Wajda K., Kasata zakonów i jej oddźwięk społeczny na Pomorzu w XIX wieku, „Studia Pelplińskie”, 18/1987, s. 95-109.
Google Scholar

Sławomir Kościelak

https://orcid.org/0000-0001-5176-0622

Afiliacja:

Instytut Historii UG, w Gdańsku Polska

Biogram

Sławomir Kościelak, doktor habilitowany, profesor UG, pracownik dydaktyczno-naukowy w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdańskiego. Zajmuje się historią nowożytną oraz historią kościoła, w tym w szczególności stosunkami wyznaniowymi w Gdańsku i Prusach Królewskich w XVI-XIX w.