„Ojcowie Jezuici biją dobrze, ale uczą jeszcze lepiej”. Pamiętnikarze czasów panowania Stanisława Augusta o zakonie Jezuitów i ich nauczaniu

Dariusz Rolnik

doi:10.21697/sc.2022.29.2.14

Opublikowane: 2022-12-30

Tom 29 Nr 2 (2022)

„Ojcowie Jezuici biją dobrze, ale uczą jeszcze lepiej”. Pamiętnikarze czasów panowania Stanisława Augusta o zakonie Jezuitów i ich nauczaniu

Dariusz Rolnik

Saeculum Christianum

Dział: Rozprawy i Artykuły

https://doi.org/10.21697/sc.2022.29.2.14

Abstrakt

Jezuici i ich nauczanie w literaturze przedmiotu w odniesieniu do XVIII w. przedstawiane jest raczej negatywnie. Krytyczne oceny dotyczą tak treści, jak i metod nauczania stosowanych w szkołach prowadzonych przez jezuitów. Zauważyć należy, że mniej surowe pod tym względem są opinie pamiętnikarzy. Pamiętnikarze odnoszą się do jezuitów łagodniej, mniej krytycznie, choć dostrzegają wady szkół jezuickich, przy tym oceniają pod kątem tego, na ile przyczyniają się one dla dobra Rzeczypospolitej-Ojczyzny. Czynią tak przede wszystkim ci pamiętnikarze, którzy swe relacje spisywali po 1795 roku, ci zapisujący swe wspomnienia przed tą datą problemu edukacji jezuickiej nie dostrzegali. Pamiętniki odmalowują też stereotyp i mechanizm powstawania negatywnych ocen jezuitów i ich nauczania. Wskazują, że to pamięciowa nauka łaciny i surowość wychowania przyczyniły się do krytyki tego nauczania. Uznają również, że ich model „dobrego obywatela”, musiał się zmienić w końcu XVIII wieku. Według nich „dobry obywatel” miał służyć Rzeczypospolitej, a nie prywacie i anarchii możnych panów.

Słowa kluczowe:

pamiętnikarstwo polskie, edukacja szlachecka, ideologia polskiego oświecenia, Stanisław August

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Rolnik, D. (2022). „Ojcowie Jezuici biją dobrze, ale uczą jeszcze lepiej”. Pamiętnikarze czasów panowania Stanisława Augusta o zakonie Jezuitów i ich nauczaniu. Saeculum Christianum, 29(2), 178–198. https://doi.org/10.21697/sc.2022.29.2.14

Cited by / Share

Bibliografia

AP Kraków, Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów:
rkps 1299, [Karol] Kniaziewicz, Pamiętnik [mps]
Biblioteka Czartoryskich
rkps 3187, Korespondencja Swieykowskich
Biblioteka Jagiellońska
rkps 5971, Korespondencja Świeykowskich
Biblioteka PAN w Kórniku
rkps 1276, Wypis z Xsiąg grodzkich Zamku Łuckiego. Oblata laudum sejmiku poselskiego wołyńskiego, 22
VIII 1780
Biblioteka Zakładu Narodowego Ossolińskich
rkps 9583, Pamiętniki czyli spisywanie różnych rzeczy wiadomości y pamięci godnych przez [...] Ignacego Filipowicza
Lietuvos Mokslų Akademijos Biblioteka
F 17 rkps 6, Protokół Towarzystwa Sześciu. [Zapis NN o charakterze pamiętnikarskim]
F 17 rkps 35, k. 20, Djarjusz klasztoru nowodworskiego Bazyliańskiego zaczęty pisać się za przełożeństwa X Antoniego Artrchiego zakonu S. Bazylego roku 1795 m-ca maja 22 dnia [w Pińsku]
F 18 rkps 85, [NN] Obraz dziejów Polskich
F 18 rkps 217, Kontynuacja podróży JKM [Stanisława Augusta do Kaniowa 1787]
F 251 rps 256, [?] Łowiński, Niektóre szczegóły z mojej podróży na Wołyń i Ukrainę
Nacyjonalny Gistaryczny Archiǔ Bielarusi,
Fond 1636 (Archiwum Jeleńskich) op. 1
rkps 11, k. 1-1v., Prośby od nas obywateli powiatu mozyrskiego do I Nieplujewa, 3 X 1794
rkps 12, k. 1-2, Odpowiedź na punkty, 8 XI 1794 Mińsk, I Neplujew
[Bagiński], Rękopism x. Bagińskiego Dominikana Prowincyi Litewskiej (1747-1784), wyd. E. Tyszkiewicz, Wilno1854.
Bartoszewicz Kazimierz, Silva rerum Adama Bartoszewicza, „Przegląd Narodowy” 1912, t. 9, s. 356-375.
Brodziński Kazimierz, Wspomnienia mojej młodości i inne urywki autobiograficzne, wyd. J. Tretiak, Kraków 1901.
Budzyński Michał, Wspomnienia mojego życia, t. 1, Poznań, 1860.
Bukar Seweryn, Pamiętniki z końca XVIII i początków wieku XIX, Warszawa [1913].
[Bułharyn Tadeusz], Hrabia Walicki i książę Fr. Sap. (Wyjątek z tomu II go, str. 88-125, Pamiętników Tadeusza Bułharyna), „Biblioteka Warszawska”, 1846, t. 2, s. 162-175.
[Bykowski Ignacy], Życie Ignacego Bykowskiego przez niego samego napisane w r. 1806, wyd. T. Mikulski, Wrocław 1950 (Odbitka, „Pamiętnik Literacki”, 41/1950, z. 3-4, s. 3-31).
Chrząszczewski Antoni, Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, wyd. J. Piechowski, Wrocław 1976.
[Czacki Michał], Wspomnienie z roku 1788 po 1792, Poznań 1862.
[Samuel Czarnoucki], Z notatek ośmdziesięcio-letniego starca Litwina – unity, „Przegląd Lwowski”, 5/1875, s. 100-108.
Dniewnik połockiego sofijskowo monastera naczatyj 1746, w: Archelogiczeskij Sbornik Dokumentow otnosjaszczich k ustorii sjewierno-zapadlnoj Rusi, t. 10, 1874, s. 342-378.
Drzewiecki Józef, Pamiętniki […], wyd. S. Pawlicki, Kraków 1891.
Fiszerowa Wirydianna, Dzieje moje własne i osób postronnych. Wiązanka spraw poważnych i błahych, tłum. E. Raczyński, Warszawa 1998.
Gajewski Franciszek, Pamiętniki […z Błociszewa…] pułkownika wojsk polskich (1802-1831), wyd. S. Karwowski, t. 1, Poznań [1913].
Gaszyński Konstanty, Kontuszowe pogadanki i obrazki z szlacheckiego życia, Warszawa 1908.
Jaszowski Józef, Pamiętnik dowódcy rakietników konnych, wyd. J. Łojek, Warszawa 1968.
[Jundziłł Stanisław], Pamiętniki ks. Stanisława Jundziłła profesora Uniw. Wileńskiego, wyd. A.M. Kurpiel, Kraków 1905.
Karpiński Franciszek, Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, oprac. R. Sobol, Warszawa 1987.
[Kiersnowski Nikodem], Urywki ze wspomnień nowogrodzkiego szlachcica, oprac. K. Kraszewski, Kraków 1893.
Kołaczkowski Klemens, Wspomnienia Jenerała […], ks. 1: Od roku 1793-1813, Kraków 1898.
Konopka Tadeusz, Historia Domu Naszego. Raptularz z czasów Stanisława Augusta, wyd. M. Konopka, Warszawa 1993.
[Kossakowski Jan Nepomucen], Pamiętnik ks. Jana Nepomucena Kossakowskiego biskupa wileńskiego (ur. 1755 + 1808), wyd. J. Weyssenhoff, „Biblioteka Warszawska”, 1895, t. 2, s. 195-237.
Kossakowski Józef, Pamiętniki […] biskupa inflanckiego 1738-1788, wyd. A. Darowski, Warszawa 1891.
Koźmian Kajetan, Pamiętniki, t. 1, wstęp i kom. J. Willaume, Wrocław 1972.
Krebsowa [Weronika], Opis autentyczny rzezi humańskiej przez córkę gubernatora Humania z Mładanowiczów zamężną […], Poznań 1840.
[Kuryłowicz Józef], Wspomnienia z prywatnego życia starego szlachcica, w: Wspomnienia lat minionych Eu-go Heleniusza, t. 2, Lwów 1876, s. 341-417.
Lelewel Prot, Pamiętniki i diariusz domu naszego, oprac. I. Lelewel-Friemannowa, Wrocław 1966.
Lubowiecki Ignacy, Pamiętniki, oprac. N. Kasparek. Lublin 1997.
Łętowski Ludwik, Wspomnienia pamiętnikarskie, wyd. H. Barycz, Wrocław 1956.
[Malinowski Mikołaj], Mikołaja Malinowskiego księga wspomnień, wyd. J. Tretiak, Kraków 1907.
Małachowski Stanisław, Pamiętniki […], Posła do Stambułu w czasie Sejmu Czteroletniego, Jenerała wojsk polskich, senatora, Kasztelana Królestwa Polskiego itd., wyd. W. Łoś, Poznań 1885.
Moszczy[e]ński Adam, Pamiętnik do historyi polskiej w ostatnich latach panowania Augusta III i pierwszych Stanisława Poniatowskiego, Poznań 1863.
Niemcewicz Julian Ursyn, Pamiętniki czasów moich, t. 1, oprac. J. Dihm, Warszawa 1958.
[Oleszczyński Antoni], Antoni Oleszczyński przez Sewerynę z Żochowskich Duchińską, „Biblioteka Warszawska”, 1879, t. 2, s. 364-390.
Pamiętniki F... S... . Pamiętniki niniejsze zaczęte od r. 1808 kontynuowane będą aż po koniec r. 1844, w: Pamiętniki polskie zebrane przez Ksawerego Bronikowskiego, t. 2, Przemyśl 1884, s. 51-103.
Przygody wojszczyca zwinogrodzkiego wedle wspomnień rodzinnych, spisała Maria hr. Walewska, Warszawa 1919.
Raczyński Adam, Z pamiętników […], majora b. wojsk polskich, wyd. E. Raczyński, „Ateneum”, 1898, t. 2, s. 301-339.
[Rulikowski Józef], Urywek wspomnień Józefa Rulikowskiego wydany z obszerniejszego rękopismu (1731-1792), [wyd. J. Bartoszewicz], Warszawa 1862.
Sanguszko Eustachy, Pamiętnik 1786-1815, wyd. J. Szujski, Kraków 1876.
Skarbek Fryderyk, Pamiętniki […], „Biblioteka Warszawa”, 1876, t. 1, s. 181-204.
[Skrzynecki], Z teki jenerała Skrzyneckiego, „Przegląd Polski”, 20/1886, t. 80, s. 100-129.
Starzeński Michał, Na schyłku dni Rzeczypospolitej. Kartki z pamiętnika […] (1757-1795), wyd. H. Mościcki, Warszawa 1914.
[Szantyr Stanisław], Pamiątki mego życia i wniem zdarzeń różnych z pamięci spisany z opisem miejsc znajomych oraz biografia spółczesnych osób przezemnie X. Stanisława Ursyna z Zantyr prałata r. 1846 napisany, w: Pamiątki Polskie z różnych czasów, wyd. E. Heleniusz, t. 2, Kraków 1882, s. 81-121.
Ustęp ze wspomnień starca przez L[ucjana] S[iemieńskiego], „Kółko domowe”, 3/1863-1864, s. 66-72.
Jan Waxman, podczaszyc ks. Zatorskich i Oświęcimia (Wyjątki z jego pamiętnika), w: Wspomnienia lat minionych Eu-go Heleniusza, t. 1, Kraków 1876, s. 438-506.
[Wilkoński August], Wspomnienie szkolne, „Biblioteka Warszawska”, 1841, t. 1, s. 424-437.
Wodzicki Stanisław, Wspomnienia z przeszłości od roku 1768 do roku 1840, Kraków 1873.
Wybicki Józef, Życie moje oraz wspomnienie o Andrzeju i Konstancji Zamoyskich, wyd. A.M. Skałkowski, Kraków 1927.
[Zaleski Michał], Pamiętniki Michała Zaleskiego, wojskiego Wielkiego Księstwa Litewskiego, posła na sejm czteroletni, [wyd. B. Zaleski], Poznań 1879.
Z pamiętnika szkoły OO. Dominikanów w Uszaczu, „Kwartalnik Historyczny”, 17/1903, s. 29-39.
[Hugo Kołłątaj], Listy Anonima. List dziewiąty. Dnia 28 listopada 1788, w: H. Kołłątaj, Listy Anonima i Prawo Polityczne Narodu Polskiego, t. 2, oprac. B. Leśnodorski, H. Wereszycka, Warszawa 1954, s. 50-97.
Bartnicka K., Dziecko w świetle pamiętników i powieści polskiego oświecenia, Wrocław 1992.
Bednarski S., Upadek i odrodzenie szkół jezuickich w Polsce, Kraków 1933.
Bieńkowski T., Szkoły w kulturze staropolskiej, Wrocław 1983.
Butterwick R., Polska rewolucja a Kościół katolicki 1788-1792, Kraków 2012.
Bystroń J.S., Dzieje obyczajów w dawnej Polsce, t. 1, Warszawa 1994.
Grzebień L., Dotychczasowa literatura o wkładzie jezuitów polskich do nauki i kultury, w: Wkład jezuitów do nauki i kultury w Rzeczypospolitej Obojga Narodów i pod zaborami, red. I. Stasiewicz-Jasiukowa, Kraków-Warszawa 2004, s. 31-65.
Hulewicz J., Opinia publiczna wobec Komisji Edukacji Narodowej, w: Studia z dziejów kultury polskiej, red. H. Barycz, J. Hulewicz, Warszawa 1949, s. 401-443.
Karwicki J.D., Szkice obyczajowe i historyczne, Warszawa 1882.
Kołłątaj H., Stan oświecenia w Polsce w ostatnich latach panowania Augusta III (1750-1764), oprac. J. Hulewicz, Wrocław 1953.
Kurdybacha Ł, Mitera Dobrowolska M., Komisja Edukacji Narodowej, Warszawa 1973.
Maliszewski K., Mity o edukacji Towarzystwa Jezusowego, „Biuletyn Historii Wychowania”, 2001, z. 1-2, s. 7-12.
Puchowski Kazimierz, Jezuickie kolegia szlacheckie Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Studium z dziejów edukacji elit, Gdańsk 2007.
Rolnik D., Dziennik Juliana Antonowicza (1750-1824), nauczyciela Jana b. Tarnowskiego i jego nauki. O prawdach życiowych, wychowaniu, sposobach edukacji i zmieniających się epokach, w: Sic erat in fatis. Studia i szkice historyczne dedykowane Profesorowi Bogdanowi Rokowi, red. E. Kościk, R. Żerelik, P. Badyna, F. Wolański, t. 1, Toruń 2012, s. 379-398.
Rolnik D., Lata szkolne we wspomnienia pamiętnikarzy czasów stanisławowskich (1764-1795), „Biblioteka Współczesnej Myśli Pedagogicznej”, 2014, t. 3, s. 279-291.
Rolnik D., Obraz cudzoziemców i cudzoziemszczyzny w polskim społeczeństwie szlacheckim czasów Stanisława Augusta (1764-1795). O uwarunkowaniach kształtowania się stereotypowych wyobrażeń obcych w Rzeczypospolitej, w: Staropolski ogląd świata, red. B. Rok, F. Wolański, Wrocław 2004, s. 319-332.
Rolnik D., Pamiętnikarze czasów panowania Stanisława Augusta o nauczaniu zakonnym w Rzeczypospolitej (1764-1795), w: Klasztory mnisze na wschodnich terenach dawnej Rzeczypospolitej, red. J. Gwioździk, R. Witkowski, A.M. Wyrwa, Poznań 2014, s. 425-445.
Rolnik D., Potoccy w przekazach pamiętnikarskich czasów stanisławowskich (1764-1795), w: Ród Potockich w odmęcie historii (XVII-XX w.), red. Z. Janeczek, Katowice 2007, s. 105-135.
Rolnik D., Portret szlachty czasów stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich, Katowice 2009.
Rolnik D., Sejmiki poselskie drugiej połowy panowania Stanisława Augusta. O czynnikach i motywacjach decydujących o wyborze posłów sejmowych, w: Po unii – sejmiki szlacheckie w Rzeczypospolitej XVI-XVIII wieku, red. H. Lulewicz, M. Wagner, Siedlce 2013, s. 331-355.
Rolnik D., Szlachta czasów panowania Stanisława Augusta o różnowiercach, w: Rzeczypospolita państwem wielu narodowości i wyznań XVI-XVIII wiek, red. T. Ciesielski, A. Filipczak-Kocur, Warszawa–Opole 2008, s. 243-260.
Rolnik D., „Święta miłości kochanej ojczyzny”. Współcześni czasów stanisławowskich (1764-1795) wobec państwa – Rzeczypospolitej, w: Cor hominis. Wielkie namiętności w dziejach, źródłach i studiach nad przeszłością, red. P. Wiszewski, S. Rosik, Wrocław 2007, s. 457-476.
Rolnik D., Wartość i znaczenie pamiętników w badaniach nad przeszłością – przykład Rzeczypospolitej czasów stanisławowskich (1764-1795). Uwagi wstępne, w: Piśmiennictwo pragmatyczne w Polsce do końca XVIII wieku na tle powszechnym, red. J. Gancewski, A. Wałkówski, Olsztyn 2006, s. 221-229.
Rostworowski E., Moszczeński Adam, w: Polski Słownik Biograficzny, t. 22, Wrocław 1977, s. 87-91.
Siwek A., Spory o jezuitów w polskiej historiografii 1795-1918, „Studia Historyczne”, 1991, z. 4, s. 551-568.
Smoleński W., Żywioły zachowawcze i Komisja Edukacji, w: idem, Wybór pism, Warszawa 1954, s. 104-201.
Wołoszyn S., Dzieje wychowania i myśli pedagogicznej w zarysie, Warszawa 1964.
Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, Warszawa 1987.
Żołądź D., Ideały edukacyjne doby staropolskiej. Stanowe modele i potrzeby edukacyjne szesnastego i siedemnastego wieku, Warszawa–Poznań 1990.
Żołądź-Strzelczyk D., Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002. Google Scholar

Dariusz Rolnik

http://orcid.org/0000-0002-7649-3142

Afiliacja:

Uniwersytet Śląski w Katowicach Polska

Biogram

Dr hab. Dariusz Rolnik, prof. UŚ, pracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach. Zajmuje się dziejami Rzeczypospolitej czasów panowania Stanisława Augusta (1764-1795). W tym zakresie chronologicznym prowadzi badania nad postawami szlachty Rzeczypospolitej, jej stosunkiem do króla i instytucji państwa, a także nad postrzeganiem przez nią takich kwestii jak: zagrożenie bytu i suwerenności państwa polsko-litewskiego, reforma Rzeczypospolitej. Tej problematyki dotyczą m.in. jego monografie: Szlachta koronna wobec konfederacji targowickiej, Katowice 2000 oraz Portret szlachty czasów stanisławowskich, epoki kryzysu, odrodzenia i upadku Rzeczypospolitej w pamiętnikach polskich, Katowice 2009 (drugie wydanie 2011) oraz biografie: Leonarda Marcina Świeykowskiego (2016), Adama Chmary (2022) i zbiorowa rodziny Jeleńskich (2018).