Czy wolno się śmiać na wojnie? Wokół warszawskiej kariery teatru „Drugiego nurtu” w latach 1914–1918 (oczami wybranych satyryków i krytyków literackich)

Joanna Niewiarowska

doi:10.21697/zk.2020.7.19

Published: 2020-12-31

No. 7 (2020)

Is It Allowed to Laugh in Time of War? The Career of the ‘Second Current’ Theater in Warsaw in the Years 1914–1918 (from the Point of View of Selected Satirists and Literary Critics)

Joanna Niewiarowska

Załącznik Kulturoznawczy

Section: Artykuły

https://doi.org/10.21697/zk.2020.7.19

Abstract

The article is dedicated to the phenomenon of development of the ‘second current’ theater (popular and music hall scenes) in the years 1914–1918. Having remained unexplored until now, the phenomenon has been analyzed in view of its perception (statements of literary critics, journalism, memories of authors of cabaret scenes), primarily interpreted against the background of various theories of laugh, comedy and cabaret (Bergson, Eco, Fleischer, Simmel, Żygulski). The main thesis of the article is that cabaret work developed in contrast to official war culture and performed not only the compensatory function, but also guaranteed a cultural promotion for new receivers and created new experience for communities. In this way it contributed to the democratization of culture and enhanced the processes of differentiation of literary circulation. By creating a discursive space of liminal character, it facilitated the emergence of new patterns of behavior (including political and civic ones) as well as new kind of social bonds, characteristic of the Polish culture in the interwar period.

Keywords:

World War I, comedy, cabaret, theater, national discourse

Download files

PDF (Język Polski)

Citation rules

Niewiarowska, J. (2020). Is It Allowed to Laugh in Time of War? The Career of the ‘Second Current’ Theater in Warsaw in the Years 1914–1918 (from the Point of View of Selected Satirists and Literary Critics). Załącznik Kulturoznawczy, (7), 407–426. https://doi.org/10.21697/zk.2020.7.19

Cited by / Share

Licence

This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.

References

Roland Barthes, Przyjemność tekstu, tłum. A. Lewańska, KR, Warszawa 1997.
Google Scholar

Leo Belmont, Komunikaty felietonisty (58. Ostatni akord), „Nowa Gazeta”, 5 listopada 1915.
Google Scholar

Henri Bergson, Śmiech. Studium o komizmie, tłum. S. Cichowicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.
Google Scholar

Marta Olga Bieńka, Prowizorium wojenne, [w:] eadem, Teatr warszawski 1880–1919, Teatr Narodowy, Warszawa 2015.
Google Scholar

Włodzimierz Borodziej, Maciej Górny, Głód informacji, [w:] eidem, Nasza wojna, t. 1: Imperia. 1913–1916, Grupa Wydawnicza Foksal – Wydawnictwo WAB, Warszawa [cop. 2014].
Google Scholar

Pierre Bourdieu, Dystynkcja. Społeczna krytyka władzy sądzenia, tłum. P. Bilos, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2005.
Google Scholar

Jan Stanisław Bystroń, Komizm, Książnica Atlas, Lwów – Warszawa [cop. 1939].
Google Scholar

Chigi [właśc. Kazimierz Wroczyński], Raptularzyk teatralny, „Sowizdrzał. Satyryczny Tygodnik Ilustrowany” 1915, nr 13.
Google Scholar

Andrzej Chwalba, Codzienność, [w:] idem, Wielka Wojna Polaków 1914–1918, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2018.
Google Scholar

Cécile Deer, Doxa, [w:] Pierre Bourdieu: Key Concepts, ed. M. Grenfell, Acumen, Durham 2008.
Google Scholar

Dzieje inteligencji polskiej do roku 1918, t. 1–3, red. J. Jedlicki, Nertion, Warszawa 2008.
Google Scholar

Bohdan Dziemidok, O komizmie, Książka i Wiedza, Warszawa 1967.
Google Scholar

Umberto Eco, Komizm i norma, tłum. J. Ugniewska, [w:] idem, Semiologia życia codziennego, wstęp J. Ugniewska, tłum. J. Ugniewska, P. Salwa, Czytelnik, Warszawa 1996.
Google Scholar

Ego, Interview z Kazimierzem Pierwszym, „Sowizdrzał. Satyryczny Tygodnik Ilustrowany” 1915, nr 3.
Google Scholar

Michael Fleischer, Zarys teorii kabaretu, [w:] idem, Konstrukcja rzeczywistości, Wydawnictwo UWr, Wrocław 2002.
Google Scholar

Benedykt Hertz, Siły ukryte, „Widnokrąg” 1916, nr 9–10.
Google Scholar

Maria Janion, Conrad wobec dylematu polskiego romantyzmu, [w:] eadem, Projekt krytyki fantazmatycznej. Szkice o egzystencjach ludzi i duchów, PEN, Warszawa 1991.
Google Scholar

Maria Janion, Wojna i forma, [w:] eadem, Płacz Generała. Eseje o wojnie, Sic!, Warszawa [cop. 2007].
Google Scholar

Halina Karwacka, Warszawski Kabaret Literacko-Artystyczny „Momus”, PWN, Warszawa 1982.
Google Scholar

Izolda Kiec, Wielka Reforma Teatru w świecie karnawału. Coś jednocześnie mądre i śmieszne, [w:] eadem, Wyprzedaż teatru w ręce błazna i arlekina… czyli o kabarecie, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 2001.
Google Scholar

Antonina Kłoskowska, Kultura masowa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Google Scholar

Edward Krasiński, Warszawskie sceny 1918–1939, PIW, Warszawa 1976.
Google Scholar

Anna Kuligowska-Korzeniewska, Kabaret w „złym mieście” podczas Wielkiej Wojny, [w:] Kabaret. Poważna sprawa?, red. D. Fox, J. Mikołajczyk, Wydawnictwo UŚ, Katowice 2015.
Google Scholar

Bolesław Leśmian, Spowiedź dziennikarza, [w:] idem, Szkice literackie, zebrał i oprac. J. Trznadel, PIW, Warszawa 2011.
Google Scholar

Michał Paweł Markowski, Polska literatura nowoczesna. Leśmian – Schulz – Witkacy, TAiWPN Universitas, Kraków 2007.
Google Scholar

mc, Literat. Jak Antoni Słonimski zaraził się poezją, 15.11.2019, PolskieRadio24.pl, https://www.polskieradio24.pl/39/156/Artykul/2404087,Literat-Jak-Antoni-Slonimski-zarazil-sie-poezja.
Google Scholar

Stefan Morawski, Paradoksy filozofii komizmu, [w:] H. Bergson, Śmiech. Esej o komizmie, tłum. S. Cichowicz, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1977.
Google Scholar

Adolf Nowaczyński, Rozmirażowanie, „Teatr. Wydawnictwo Teatru Polskiego w Warszawie” 1918/1919, z. 2.
Google Scholar

Ryszard Nycz, Gest śmiechu. Z przemian świadomości literackiej początku XX wieku (do pierwszej wojny światowej), [w:] idem, Język modernizmu. Prolegomena historycznoliterackie, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2013.
Google Scholar

Ryszard Nycz, Literatura nowoczesna: cztery dyskursy, [w:] idem, Poetyka doświadczenia. Teoria – nowoczesność – literatura, IBL PAN, Warszawa 2012.
Google Scholar

Elżbieta Olzacka, Wojna a kultura. Nowożytna rewolucja militarna w Europie Zachodniej i Rosji, Wydawnictwo UJ, Kraków [cop. 2016].
Google Scholar

José Ortega y Gasset, Bunt mas, tłum. P. Niklewicz, Muza, Warszawa 1997.
Google Scholar

Jarosław Porazinski, Staropolska kultura śmiechu. Ludzie – teksty – konteksty, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń 2015.
Google Scholar

Władysław Rabski, Śmiech bezduszny, „Tygodnik Ilustrowany” 1915, nr 10.
Google Scholar

Jacques Rancière, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, tłum. M. Kropiwnicki i J. Sowa, wstęp M. Pustoła, Korporacja Ha!Art, Kraków 2007.
Google Scholar

Zbigniew Raszewski, Krótka historia teatru polskiego, PIW, Warszawa 1990.
Google Scholar

Dobrochna Ratajczakowa, Galeria gatunków widowiskowych, teatralnych i dramatycznych, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2015.
Google Scholar

Tomasz Rawski, Śmiech a władza. Przegląd społecznych funkcji komizmu, „Studia Politologiczne” 2016, t. 41.
Google Scholar

Ludwik Sempoliński, Wielcy artyści małych scen, Czytelnik, Warszawa 1977.
Google Scholar

Georg Simmel, Socjologia, tłum. M. Łukasiewicz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005.
Google Scholar

Peter Sloterdijk, Pogarda mas. Szkic o walkach kulturowych we współczesnym społeczeństwie, tłum. B. Baran, Spółdzielnia Wydawnicza Czytelnik, Warszawa 2003.
Google Scholar

Antoni Słonimski, Belweder, [w:] idem, Alfabet wspomnień, wyd. 2 uzup., PIW, Warszawa 1989.
Google Scholar

sm, Jan Lechoń odsłania tajemnice natchnienia, 4.05.2012, PolskieRadio24.pl, https://www.polskieradio24.pl/5/3/Artykul/597557,Jan-Lechon-odslaniatajemnice-natchnienia.
Google Scholar

Rafał Smoczyński, Tomasz Zarycki, Totem inteligencki. Arystokracja, szlachta i ziemiaństwo w polskiej przestrzeni społecznej, IFiS PAN, Warszawa 2017.
Google Scholar

Andrzej Strug, Zakopanoptikon, czyli kronika czterdziestu dziewięciu dni deszczowych w Zakopanem, Czytelnik, Warszawa 1957.
Google Scholar

Weronika Szulik, Z ducha komizmu. Teoria śmiechu Stanisława Brzozowskiego, „Pamiętnik Literacki” 2018, z. 3.
Google Scholar

Roman Taborski, Warszawskie teatry prywatne w okresie Młodej Polski. 1905–1918, PWN, Warszawa 1980.
Google Scholar

Victor Turner, Proces rytualny. Struktura i antystruktura, tłum. E. Dżurak, wstęp J. Tokarska-Bakir, PIW, Warszawa 2010.
Google Scholar

Maciej Urbanowski, Gest śmiechu w literaturze dwudziestolecia międzywojennego (rekonesans), „Wielogłos” 2007, nr 1.
Google Scholar

Bruno Winawer, Z dnia na dzień, „Widnokrąg” 1916, nr 8.
Google Scholar

Kazimierz Wroczyński, „Czarny Kot”, [w:] idem, Pół wieku wspomnień teatralnych, Czytelnik, Warszawa 1957.
Google Scholar

Kazimierz Wroczyński, Kabaret, [w:] Dymek z papierosa, czyli wspomnienia o scenach, scenkach i nadscenkach, red. K. Rudzki, Iskry, Warszawa 1959.
Google Scholar

Kazimierz Wroczyński, Teatr stolicy, „Widnokrąg” 1916, nr 3–4.
Google Scholar

Stefan Żółkiewski, Kultura literacka (1918–1932), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973.
Google Scholar

Stefan Żółkiewski, Społeczne konteksty kultury literackiej na ziemiach polskich (1890–1939), przyg. do druku A. Brodzka, O.S. Czarnik, M. Hopfinger, IBL PAN, Warszawa 1995.
Google Scholar

Kazimierz Żygulski, Wspólnota śmiechu. Studium socjologiczne komizmu, PIW, Warszawa 1985.
Google Scholar