Abstrakt

W przedstawionej charakterystyce sakralnej przestrzeni, rozumianej jako przestrzeń poświęconą dla sprawowania liturgii, uwaga autora skupia się przede wszystkim na treściach ideowych i symbolicznych towarzyszących jej kształtowaniu na przestrzeni wieków. Jako granicę czasową dla prezentowanej problematyki przyjęto reformę liturgii po Soborze Watykańskim II. Symboliczne kształtowanie przestrzeni celebracji liturgii rozpoczyna się wraz z praktyką pierwszych wspólnot chrześcijańskich, których członkowie modlili się zwróceni w kierunku Wschodu i wchodzącego słońca, postrzeganego jako obraz zmartwychwstałego Chrystusa – Światłości Prawdziwej. Ukierunkowana na Wschód przestrzeń wnętrza chrześcijańskich bazylik nie była jednorodna. Była zhierarchizowana i symboliczna – gmach kościoła (ecclesia) interpretowano jako obraz materialny duchowej wspólnoty wiernych (Ecclesia); widziano w nim także wyobrażenie niebiańskiej świątyni Boga – Domus Dei. Otoczenie ołtarza (sanktuarium), wydzielone balustradą cancelli, było niedostępne dla świeckich i interpretowane – na wzór biblijnego Przybytku i świątyni Salomona - jako Sancta Sanctorum. Podział przestrzeni świątyni na część dla świeckich (nawy kościoła) oraz odgrodzoną partię sanktuarium z ołtarzem, dostępną wyłącznie dla duchownych, kontynuowały świątynie średniowiecza. Sanktuarium, interpretowane jako Sancta Sanctorum, było w nich oddzielone od reszty świątyni ścianą lektorium (= rood screen /choir screen). Taki podział sakralnej przestrzeni świątyni stał się odzwierciedleniem dwóch dróg chrześcijańskiego życia: vita activa reprezentowanej przez świeckich w części nawowej i vita contemplativa reprezentowanej przez duchowieństwo zgromadzone w sanktuarium. Po Soborze Trydenckim zaczęto akcentować rolę ołtarza głównego i obecnej na nim Eucharystii, która - tamquam cor in pectore et mens in animo - stanowić powinna centrum Kościoła jako religijnej wspólnoty i przestrzeni kościoła jako sakralnej budowli. W konsekwencji tych przemian lektorium zostało usunięte z wnętrza świątyń Kościoła katolickiego. Prezbiterium i chór, postrzegane niezmiennie jako sanktuarium niedostępne dla świeckich, zachowały dystans w stosunku do nawy, akcentowany podwyższeniem poziomu posadzki oraz przegrodą balustrady komunijnej. Przestrzeń barokowej świątyni, gdzie sprawowano theatrum sacrum liturgii, upodobniła się do wnętrza teatru. We wnętrzu świątyni występują formy architektoniczne i plastyczne, których symboliczne znaczenie zmienia charakter miejsca i osób w nim obecnych. Tymi formami są: kopuła, apsyda, nisza sklepiona muszlą oraz cyborium/baldachim. Obecność treści ideowych i symbolicznych we wnętrzu kościoła warunkowała i inspirowała działania artystyczne, sprawiła też, że przestrzeń świątyni stała się nośnikiem znaczeń.