Boarding schools for male youth in Polish lands at the turn of the 18th and 19th cnturies

Dorota Żołądź-Strzelczyk

doi:10.21697/sc.2024.31.2.12

Opublikowane: 2024-11-20

Tom 31 Nr 2 (2024)

Boarding schools for male youth in Polish lands at the turn of the 18th and 19th cnturies

Dorota Żołądź-Strzelczyk

Saeculum Christianum

Dział: Rozprawy i Artykuły

https://doi.org/10.21697/sc.2024.31.2.12

Abstrakt

Wśród szkół działających w epoce staropolskiej występowały od XVIII wieku pensje, czyli instytucje przyjmujące dzieci i młodzież na naukę i mieszkanie. Były to placówki odrębne dla dziewcząt i chłopców. Tym ostatnim poświęcony został niniejszy tekst. Chronologicznie obejmuje on okres schyłku Rzeczypospolitej, czasy reform Komisji Edukacji Narodowej oraz początki zaborów i czasy Księstwa Warszawskiego. Wykorzystane zostały rozmaite źródła, m.in. pamiętniki, przepisy KEN i Izby Edukacyjnej, ogłoszenia na łamach „Gazety Warszawskiej”. Ten rodzaj placówek oświatowo-wychowawczych przeznaczonych dla młodzieży męskiej nie cieszył się dotychczas specjalnym zainteresowaniem badaczy dziejów edukacji staropolskiej. Były to najczęściej niewielkie, zazwyczaj krótko działające placówki. Przyjmowano do nich niewielu uczniów, którymi opiekowała się osoba prowadząca pensję, wspomagana przez dyrektorów, metrów i służbę. Ze względu na to, iż przez długi czas nie podlegały one żadnym przepisom zakładały i prowadziły je osoby bez niezbędnych kwalifikacji, stąd w rozmaitych pismach krytykowano je i odradzano oddawania do nich dzieci. Sytuacja zmieniła się nieco, kiedy Komisja Edukacji Narodowej wydała rozporządzenia porządkujące ich funkcjonowanie, co kontynuowano również w okresie późniejszym. Wśród pensji dla młodzieży męskiej wyróżnić można dwa rodzaje. Pierwsze były szkołami z internatem, w których wychowankowie uczyli się i mieszkali razem pod opieką pensjomistrza, oraz drugi, w których uczniowie mieszkali, ale uczyli się w odrębnych szkołach.

Inne teksty tego samego autora

Dorota Żołądź-Strzelczyk, Dziatki miłe Elżbiety i Stanisława Kruszyńskich , Saeculum Christianum: Tom 25 (2018)
Dorota Żołądź-Strzelczyk, Franciszka Kramarzowa – historia pewnej niewiasty, która chciała odmienić swój los , Saeculum Christianum: Tom 30 Nr 1 (2023)
Dorota Żołądź-Strzelczyk, Mikołaj i Franciszek Daniłowiczowie w Dillingen – przyczynek do dziejów wyjazdów edukacyjnych młodzieży szlacheckiej w XVII wieku , Saeculum Christianum: Tom 29 Nr 1 (2022)
Dorota Żołądź-Strzelczyk, Małgorzata Ewa Kowalczyk, Uwagi na temat edukacji Stanisława, syna Józefa Jana i Marianny z Ossolińskich Mniszchów , Saeculum Christianum: Tom 30 Nr 1 (2023)
Dorota Żołądź-Strzelczyk, Obrazki z życia szkolnego – Michał Hieronim Starzeński (1757- 1824) w konwikcie teatynów w Warszawie , Saeculum Christianum: Tom 31 Nr 1 (2024)

Pobierz pliki

PDF (English)

Zasady cytowania

Żołądź-Strzelczyk, D. (2024). Boarding schools for male youth in Polish lands at the turn of the 18th and 19th cnturies. Saeculum Christianum, 31(2), 164–179. https://doi.org/10.21697/sc.2024.31.2.12

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

“Gazeta Warszawska,” 1774, no. 69.
Google Scholar

“Gazeta Warszawska,” 1801, no 30, 46.
Google Scholar

“Gazeta Warszawska,” 1805, no. 17.
Google Scholar

“Gazeta Warszawska,” 1810, no. 94.
Google Scholar

“Gazeta Warszawska,” 1812, no. 75.
Google Scholar

“Gazeta Warszawska,” 1814, no. 21.
Google Scholar

Album biograficzny zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, vol. 1, Warszawa 1901.
Google Scholar

Archiwum Narodowe Kraków (National Archives in Kraków), Archiwum Młynowskie Chodkiewiczów, ref. no. 512, 785: Diariusz życia Wacława Chodkiewicza przez niego pisany od dnia 1 Junii 1783.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Warszawie, Oddział w Pułtusku, (State Archives in Warsaw, Branch in Pułtusk), zespół 1 Archiwum konwentu płocko-pułtuskiego benedyktynów, ref. no. 417.
Google Scholar

Biblioteka Książąt Czartoryskich (MNK The Czartoryski Library), ref. no. 6357, c. A-A2, Urządzenie konwiktów i pensji płci obojej.
Google Scholar

Biblioteka Narodowa (The National Library), ref. no. MS BOZ 1311, Plan de Puławy; Plany różnych miast i miejsc w Polsce, Wacław Chodkiewicz, 1783.
Google Scholar

Linde S.B., Na uroczystość otwarcia Królewskiego Liceum Warszawskiego, Warszawa 1805.
Google Scholar

Lipiński J., O edukacyi publiczney i o jej udoskonaleniu, Warszawa 1815.
Google Scholar

Magier A., Estetyka miasta stołecznego Warszawy, Wrocław–Warszawa–Kraków 1963.
Google Scholar

Pamiętnik Franciszka Wężyka, Ossol. ref. no. 12313/II.
Google Scholar

Pamiętnik Kaliksta bar. Horocha, kapitana kwatermistrzostwa wojska polskiego, Lwów 1882.
Google Scholar

Pamiętniki Fryderyka Skarbka, Poznań 1878.
Google Scholar

Pamiętniki Ignacego Humnickiego podał Zygmunt Humnicki, Warszawa 1913.
Google Scholar

Pamiętniki Seweryna Bukara z rękopismu po raz pierwszy ogłoszone, Drezno 1871.
Google Scholar

Przepisy od Komisji Edukacji Narodowej pensjo-mistrzom i mistrzyniom dane, in: Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej, edition and preface J. Lewicki, Kraków 1925, p. 69-83.
Google Scholar

Stanisława hr. Wodzickiego wspomnienia z przeszłości od roku 1768 do roku 1840, Kraków 1873.
Google Scholar

Układ edukacyi w pensyi nowo otworzonej za wiadomością i pozwoleniem Zwierzchności Krajowej pod dozorem Konstantyna Wolskiego i Ludwika Osińskiego, Warszawa 1801.
Google Scholar

Wężyk F., Autobiografia, BN, ref. no. MS 9989 II.
Google Scholar

Wspomnienia Andrzeja Edwarda Koźmiana, in: Pamiętniki z dziewiętnastego wieku, vol. 1, Poznań 1867.
Google Scholar

Wspomnienia przeszłości od lat młodocianych aż do późnego wieku Ignacego Dominika Radziszewskigo, ed. E. Kipa, „Pamiętnik Świętokrzyski” 1930, p. 235-258.
Google Scholar

Borowski F.T., Dekret kasacyjny z roku 1819 i jego wykonanie w stosunku do zakonów diecezji sandomierskiej, „Studia Sandomierskie,” 18/2011, no 1, p. 99-112.
Google Scholar

Cieśla M., Nauczanie języków obcych nowożytnych w Szkole Rycerskiej w Warszawie (1766-1794), „Rozprawy z Dziejów Oświaty,” 1958, no. 1, p. 41-73.
Google Scholar

Derwich M., Szkoły w dobrach i parafiach opactwa łysogórskiego, in: Nauczanie w dawnych wiekach. Edukacja w średniowieczu i u progu ery nowożytnej. Polska na tle Europy, ed. W. Iwańczak, K. Bracha, Kielce 1997, p. 47-66.
Google Scholar

Dmochowski F.S., Życie, dzieła i epoka Ludwika Osińskiego, in: Dzieła Ludwika Osińskiego, vol. 1, Warszawa 1861, p. I-XVI.
Google Scholar

Gacki J., Benedyktyński klasztor Świętego Krzyża na Łysej Górze, Warszawa 1873.
Google Scholar

Kukulski Z., Udział Staszica w pracach Izby Edukacyjnej (1807-1812), Lublin 1927.
Google Scholar

Łyjak W.Z., Ignacy Dominik Radziszewski (1782-1853) i jego familia, „Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej,” 65/2015, p. 5-46.
Google Scholar

Maciesza A., Czenpiński Paweł, in: Polski Słownik Bibliograficzny, vol. 4, Kraków 1938, p. 330-331.
Google Scholar

Maciesza A., Dr. Med. Paweł Czenpiński, in: Epoka wielkiej reformy. Studia i materiały do dziejów oświaty w Polsce XVIII wieku, ed. D. Łempicki, Lwów–Warszawa 1923, p. 69-73.
Google Scholar

Pelczar R., Teatyni w Warszawie w XVIII w., „Nasza Przeszłość,” 108/2007, p. 147-181.
Google Scholar

Ptaszyk M., Liceum Warszawskie 1804-1831, Toruń 2020.
Google Scholar

Puchowski K., Edukacja „losem urodzenia wyznaczonych” w warszawskim kolegium teatynów (1737-1785), in: Między barokiem z oświeceniem. Sarmacki konterfekt, ed. S. Achremczyk, Olsztyn 2002, p. 79-94.
Google Scholar

Rastawiecki E., Słownik malarzów polskich tudzież obcych w Polsce osiadłych, vol. 1, Warszawa 1850.
Google Scholar

Schiller J., Warszawskie rządowe szkoły średnie w latach 1795-1862, „Rozprawy z Dziejów Oświaty,” 36/1994, p. 41-109.
Google Scholar

Skręt R., Osiński Ludwik, in: Polski Słownik Bibliograficzny, vol. 24, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk, p. 339-346.
Google Scholar

Sobieszczański F.M., Rys historyczno-statystyczny wzrostu i stanu miasta Warszawy od najdawniejszych czasów aż do 1847 roku, Warszawa 1848.
Google Scholar

Stępień R., Pokasacyjne losy ostatnich zakonników z klasztoru benedyktynów na Świętym Krzyżu, „Almanach Historyczny,” 24/2022, p. 103-141.
Google Scholar

Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (18-7-1831), Lublin 2002.
Google Scholar

Żołądź-Strzelczyk D., Kowalczyk M.E., Nauki młodego szlachcica w Warszawie stanisławowskiej – Wacław, syn Jana Mikołaja i Ludwiki Chodkiewiczów, „Klio. Czasopismo Poświęcone Dziejom Polski i Powszechnym,” 69/2024, no. 1, p. 53-78.
Google Scholar

Żołądź-Strzelczyk D., Pustelnik z Pałacu Ordynackiego – dole i niedole Marcina Nikuty, Wrocław 2022.
Google Scholar

Dorota Żołądź-Strzelczyk

https://orcid.org/0000-0002-4075-3002

Afiliacja:

Adam Mickiewicz University in Poznań Polska

Biogram

Dorota Żołądź-Strzelczyk, a professor of history associated with Adam Mickiewicz University in Poznań, specializes in the history of education in the Old Polish era. Her main research interests include educational travels in the 16th-18th centuries, with a particular focus on travel instructions, the history of children and childhood, the history of old games and toys, and the material world of the child. She is the author of over 250 texts, including 7 authored books and 7 co-authored books, as well as source editions. She has led several research projects for KBN, NCN, and NPRH. She has been a scholarship recipient of DAAD, the Historische Kommission zu Berlin, and the Lanckoroński Foundation.