Haptyczność jako wędrujące pojęcie humanistyki

Jacek Ostaszewski

doi:10.21697/zk.2025.12.19

Opublikowane: 2025-12-15

Nr 12 (2025)

Haptyczność jako wędrujące pojęcie humanistyki

Jacek Ostaszewski

Załącznik Kulturoznawczy

Dział: Artykuły

https://doi.org/10.21697/zk.2025.12.19

Abstrakt

Na przełomie XIX i XX wieku Alois Riegl zaproponował rozróżnienie haptycznego i optycznego odbioru dzieła sztuki, co często jest uznawane za początek nowoczesnej teorii sztuki. Artykuł przedstawia tradycję debaty estetycznej i filozoficznej na temat zaangażowania różnych zmysłów w recepcję sztuki przed Rieglem, z uwzględnieniem rozważań m.in. Alberta von Hildebranda, Roberta Vischera i Ernsta Macha. Dalej, na przykładzie eseju Waltera Benjamina Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej oraz prac Laury U. Marks z przełomu XX i XXI wieku pokazane zostaje, w jaki sposób koncepcja Aloisa Riegla umożliwia rozpoznawanie nowych trybów funkcjonowania sztuki, w tym przede wszystkim sztuki awangardowej, z perspektywy estetyki modernistycznej. Przegląd koncepcji teoretycznych ujawnia, że dobrze ugruntowane rozróżnienie haptyczności i optyczności z upływem czasu i w zależności od kontekstu kulturowego może zmieniać swój sens i pole odniesienia.

Słowa kluczowe:

percepcja haptyczna, eksploracja taktylna, doświadczenie wielozmysłowe, transformacja apercepcji

Podobne artykuły

Aleksandra Piętka, The Aesthetic-Historical Experience. Regarding Frank Ankersmit’s Concept , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 11 (2024)

Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Ostaszewski, J. (2025). Haptyczność jako wędrujące pojęcie humanistyki . Załącznik Kulturoznawczy, (12), 365–389. https://doi.org/10.21697/zk.2025.12.19

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Arystoteles, O częściach zwierząt, tłum. P. Siwek, PWN, Warszawa 1977.
Google Scholar

Bal Mieke, Wędrujące pojęcia w naukach humanistycznych, tłum. M. Bucholc, Narodowe Centrum Kultury, Warszawa 2012.
Google Scholar

Bałus Wojciech, Dotykanie wzrokiem. O pojęciu haptyczności w klasycznej nauce o sztuce, „Konteksty”, 2019, nr 4, s. 202-207.
Google Scholar

Benjamin Walter, Dzieło sztuki w dobie reprodukcji technicznej, tłum. J. Sikorski [w:] tegoż, Twórca jako wytwórca, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1975, s. 66-105.
Google Scholar

Benjamin Walter, Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit (Erste Fassung), [w:] Walter Benjamin, Gesammelte Schriftens I - 2, Suhrkamp, Frankfurt am Main 1991, s. 435-469.
Google Scholar

Berenson Bernard, The Florentine Painters of the Renaissance, G.P. Putnam’s Sons, New York, 1906.
Google Scholar

Bergson Henri, Materia i pamięć. O stosunku ciała do ducha, tłum. Wł. Filewicz, Wyd. Vis-à-Vis Etiuda, Kraków 2021.
Google Scholar

Berkeley George, Próba stworzenia nowej teorii widzenia i inne eseje filozoficzne, tłum. pod kier. A. Grzelińskiego, Wyd. Nauk. Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, Toruń 2011.
Google Scholar

Böhringer Hannes, Avantgarde – Geschichten einer Metapher, “Archiv für Begriffsgeschichte”, 1978, t. 22, nr 1, s. 90-114.
Google Scholar

Burch Noël, Building a Haptic Space, [w:] idem, Life to those Shadows, tłum. Ben Brewster, University of California Press, Berkeley/Los Angeles 1990, s. 162-185.
Google Scholar

Dalle Vacche Angela, Introduction: Unexplored Connections in a New Territory, [w:] Classical Film Theory and Art History, ed. A. Dalle Vacche, Rutgers University Press, New Brunswick 2003, s. 1-31. DOI: https://doi.org/10.1093/oso/9780190067298.003.0001
Google Scholar

Deleuze Gilles, Kino: 1. Obraz-ruch 2. Obraz-czas, tłum. J. Margański, Słowo/obraz terytoria, Gdańsk 2008.
Google Scholar

Deleuze Gilles, Guattari Félix, Kapitalizm i schizofrenia II: Tysiąc plateau, Fundacja Nowej Kultury Bęc Zmiana, Warszawa 2015.
Google Scholar

Dessoir Max, Über den Hautsinn, „Archiv für Anatomie, Physiologie, Physiologische Abteilung”, 1892, s. 175-339.
Google Scholar

Garrington Abbie, Haptic Modernism: Touch and the Tactile in Modernist Writing, Edinburgh University Press, Edinburgh 2013. DOI: https://doi.org/10.3366/edinburgh/9780748641741.001.0001
Google Scholar

Gombrich Ernst, Sztuka i złudzenie. O psychologii przedstawiania obrazowego, tłum. J. Zarański, PIW, Warszawa 1981, s. 27-29.
Google Scholar

Grigar Dene, Touch: Sensuous Theory and Multisensory Media (review), “Leonardo”, 2003, t. 36, nr 4, s. 330-331. DOI: https://doi.org/10.1162/leon.2003.36.4.330b
Google Scholar

Herder Johann Gottfried, Plastik. Einige Wahrnehmungen über Form und Gestalt aus Pygmalions bildendem Traume, Hartknoch, Riga 1778.
Google Scholar

Hildebrand Adolf von, Problem formy w sztukach plastycznych, tłum. T. Zatorski, Wyd. UW, Warszawa 2012.
Google Scholar

Husain Gabriela, Forde Thompson William, Schellenberg E. Glenn, Effects of Musical Tempo and Mode on Arousal, Mood, and Spatial Abilities, “Music Perception: An Interdisciplinary Journal”, 2002, t. 20, nr 2, s. 151-171 DOI: https://doi.org/10.1525/mp.2002.20.2.151
Google Scholar

Kirschall Sonja, The Haptic Image Revisited – Zu den ungenutzten Potenzialen eines vielgenutzten Konzeptes, “FFK – Journal Film- und Fernsehwisseschaftliches Kolloqium”, 2017, nr 2, s. 47-64.
Google Scholar

Lant Antonia, Haptical Cinema, “October”, 1995, t. 74, s. 45-73. DOI: https://doi.org/10.2307/778820
Google Scholar

Mach Ernst, Erkenntnis und Irrtum. Skizzen zur Psychologie der Forschung, Verlag von J.A. Barth, Leipzig 1906.
Google Scholar

Marks Laura U., The Skin of the Film: Intercultural Cinema, Embodiment and the Senses, Duke University Press, Durham/London 2000. DOI: https://doi.org/10.1215/9780822381372
Google Scholar

Marks Laura U., Touch: Sensuous Theory and Multisensory Media, University of Minnesota Presss. Minneapolis/London 2002.
Google Scholar

Miczka Tadeusz, Czas przyszły niedokonany. O włoskiej sztuce futurystycznej, Wydawnictwo UŚ, Katowice 1994.
Google Scholar

Pallasmaa Juhani, Oczy skóry. Architektura i zmysły, tłum. M. Choptiany, Fundacja Instytut Architektury, Kraków 2012.
Google Scholar

Pierer Heinrich August, Universal-Lexikon der Gegenwart und Vergangenheit oder neustes encylopädisches Wörterbuch der Wissenschaften, Künste und Gewerbe, Verlagsbuchhandlung von H.A. Pierer, Altenburg 1863.
Google Scholar

Platon, Hippiasz Większy, [w:] idem, Hippiasz Mniejszy Hippiasz Większy Ion, tłum. Wł. Witwicki, PWN, Warszawa 1958.
Google Scholar

Prange Regine, Konjunkturen des Optischen. Riegls Grundbergriffe und die Kanonisierung der künstlerischen Moderne, [w:] Alois Riegl Revisited: Beiträge zu Werk und Rezeption / Contribution to the Opus and its Reception, Peter Noever, Artur Rosenauer, Georg Vasold (red.), Verlag OEAW, Wien 2010, s. 109-128.
Google Scholar

Riegl Alois, Die spätrömische Kunstindustrie nach den Funden in Österreich-Ungarn im Zusammenhange mit der Gesammtentwicklung der bildenden Künste bei den Mittelmervölkern, Verlag der kaiserlich-königlichen Hof- und Staatsdruckerei, Wien 1901.
Google Scholar

Riegl Alois, Spätrömisch oder orientalisch?, “Beilage zur Allgemeinen Zeitung”, 23.04. 1902, nr 93, s. 153-156 i 162-165.
Google Scholar

Smolińska Marta, Haptyczność poszerzona. Zmysł dotyku w sztuce polskiej drugiej połowy XX wieku i początku XXI wieku, Universitas, Kraków 2020.
Google Scholar

Sontag Susan, Przeciw interpretacji, tłum. D. Żukowski, [w:] tejże, Przeciw interpretacji i inne eseje, Karakter, Kraków 2023, s. 11-26.
Google Scholar

Totaro Donato, Book Reviews: The Skin of the Film: Intercultural Cinema, Embodiment, and the Senses, “Canadian Journal of Film Studies”, 2001, t. 10, nr 1, s. 106-109. DOI: https://doi.org/10.3138/cjfs.10.1.106
Google Scholar

Vasold Georg, „Das Erlebnis des Sehens”. Zum Begriff der Haptik im Wiener Fin de Siècle, “Maske und Kothurn”, 2016, t. 62, nr 2-3, s. 46-70. DOI: https://doi.org/10.7767/muk-2016-2-305
Google Scholar

Vischer Robert, Ueber das optische Formgefühl. Ein Beitrag zur Aesthetik, Hermann Gredner, Leipzig 1873.
Google Scholar

Wilke Tobias, Tacti(ca)lity Reclaimed: Benjamin’s Medium, the Avant-Garde, and the Politics of the Senses, “Grey Room”, 2010, nr 39, s. 39-56. DOI: https://doi.org/10.1162/grey.2010.1.39.39
Google Scholar

Źródła internetowe
Google Scholar

Arystoteles, O duszy, edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl,2003 (dostęp: 14.12.2023).
Google Scholar

Marinetti Filippo Tommaso, Akt założycielski I manifest futuryzmu, http://hamlet.edu.pl/marinetti-futuryzm (dostęp: 31.10.2023).
Google Scholar

Marinetti Filippo Tommaso, Il Tactilismo. Manifesto Futurista, https://archive.org/details/f.t.-marinetti-il-tattilismo.-manifesto-futurista-1921_202205/mode/2up (dostęp: 31.10.2023).
Google Scholar