redaktorzy numeru: dr hab. Katarzyna Chrudzimska-Uhera, prof. ucz. i dr Paweł Drabarczyk vel Grabarczyk

na okładce fot. Bartłomieja Jureckiego

redaktor numeru: dr hab. Przemysław Mrozowski, prof. UKSW

W roku 2019 Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego obchodzi jubileusz 20-lecia. Jego początki sięgają jednak trudnych lat powojennych, kiedy to w 1954 r. usunięta z uniwersytetów Warszawskiego i Jagiellońskiego kadra wydziałów teologicznych utworzyła Akademię Teologii Katolickiej. Nowej uczelni oddano zniszczone gmachy pokamedulskie na Bielanach, skąd nieco wcześniej władze komunistyczne wyrzuciły zakon marianów. Od samego początku, dzięki przezornej pomocy Prymasa Tysiąclecia Stefana Wyszyńskiego, na ATK była wykładana także historia sztuki, a do zespołu wykładowców już w 1956 r. dołączył ks. mgr Janusz St. Pasierb (1929, Lubawa – 1993, Warszawa). Wówczas był on zaledwie asystentem. Niespełna 7 lat później ks. Pasierb stanął czele kierunku historia sztuki, będąc jego właściwym twórcą organizacyjnym i merytorycznym. W roku jubileuszowym, przypominającym o 65-letniej działalności naszej uczelni, i wykładanej na niej historii sztuki, trzeci tom czasopisma „Artifex Novus”, dedykujemy więc osobie prof. Janusza St. Pasierba – kapłana, poety i eseisty, a dla nas przede wszystkim historyka sztuki: badacza sztuki nowożytnej i polskiej ikonografii kościelnej w szerokim kontekście kultury europejskiej, pioniera działań związanych z ochroną sztuki sakralnej. Był bowiem ks. prof. Pasierb – historyk sztuki i literat – przede wszystkim humanistą, poszukującym piękna w człowieku i w świecie, poprzez kulturę i dla kultury. Teksty otwiera erudycyjny artykuł prof. Urszuli Mazurczak z KUL, w którym autorka analizuje czas i przestrzeń w badaniach i twórczości ks. prof. Pasierba. Aleksander Stankiewicz z UKSW zajmuje się w sposób krytyczny œuvre Krzysztofa Boguszewskiego, którego malarstwo w kontekście ikonografii maryjnej przywoływał w swoich publikacjach ks. prof. Pasierb. Z kolei ks. Szymon Tracz z UPJPII przedstawia niezwykle ciekawe dzieje wizerunku Matki Boskiej Częstochowskiej z kościoła w Rajczy, które wiążą się z Janem Kazimierzem – królem nieszczęśliwym, szukającym ukojenia w maryjnej pobożności. Ks. Pasierb był, jak przypomina autor, członkiem Komisji ds. Opieki Konserwatorskiej nad Obrazem Jasnogórskim i wielokrotnie zabierał głos w kwestiach dotyczących cudownego obrazu i kulturowego dziedzictwa Jasnej Góry. O Czarnej Madonnie napisał też jeden z wierszy (Nocą, kiedy oglądam obraz), widząc ją „w błękitnych blaskach zimno płonących brylantów”  i „w ultrafiolecie” świecącą „zielono jako ozimina jak łąka w kwietniu”. Dwa kolejne artykuły dotyczą fundacji sakralnych z pierwszej połowy XVIII w. Anna Sylwia Czyż z UKSW ukazuje je w kontekście treści ideowych fasady kościoła benedyktynek i działalności Sybilli (Magdaleny) Pacówny w Wilnie, a prof. Irena Rolska z KUL w odniesieniu do działalności wojewody wołyńskiego Seweryna Józefa Rzewuskiego. Ks. Arkadiusz Gontarek, absolwent historii sztuki na UKSW, przypomina nam o treściach ikonograficznych, kryjących się w dekoracji polskich nowożytnych konfesjonałów. Stosując metodę propagowaną przez ks. prof. Pasierba, ukazuje wielość kontekstów w odniesieniu do czasów potrydenckich. W 1985 r. ks. Pasierb wydał tomik poezji Czarna skrzynka z cyklem wierszy zatytułowanym Rembrandt, dla których źródłem inspiracji były płótna znajdujące się w Rijksmuseum. Przywołując metaforę światła i cienia, wskazał na wzrok i słuch, jako pełnoprawne zmysły do interpretacji sztuki. W zajmującym artykule tradycjonalizm i nowatorstwo Rembrandta – grafika omawia Joanna Tomicka, podkreślając ponadprzeciętne umiejętności techniczne i kreacyjne artysty. Z kolei prof. Czesław Grajewski z UKSW stara się uporządkować wiedzę przeciętnego historyka sztuki na temat portatywu i pozytywu, dwóch niezwykle popularnych instrumentów doby nowożytnej. Ewa Skotniczna z UPJPII pokazuje fotograficzną kolekcję sztuki włoskiej Karola Lanckorońskiego, który tak jak ks. Pasierb był zafascynowany czasami renesansu. Ksiądz Profesor zajmował się też ochroną sztuki sakralnej, stąd nie może zabraknąć artykułu Piotra Owczarka z ASP w Warszawie, który precyzyjnie ukazuje proces konserwacji figury Matki Boskiej Andrzeja Pruszyńskiego z kościoła w Żyrardowie. Oddając ten numer czasopisma „Artifex Novus”, wiemy jednak, że nie wyczerpuje on pola inspiracji dorobkiem ks. prof. Janusza St. Pasierba z zakresu historii sztuki i literatury, bowiem – jak pisał w wierszu Uniwersytet –„kultura jest przede wszystkim tworzeniemdalszego ciągu”.

Anna Sylwia Czyż

Redaktor numeru: dr hab. Zbigniew Bania, prof. UŁ

Tekstami zamieszczonymi w niniejszym numerze rocznika Instytutu Historii Sztuki UKSW „Artifex Novus” pragniemy zaznaczyć swą obecność w działaniach upamiętniających rocznicę stulecia odzyskania niepodległości przez Polskę w 1918 r. Są to artykuły traktujące raczej o tych wydarzeniach, przedsięwzięciach, które mogły czy powinny zaistnieć dzięki temu faktowi. Poprzedzają je dwa teksty odnoszące się do czasów sprzed katastrofy końca XVIII wieku oraz do wydarzeń, które były jej skutkiem. Pierwszy z nich, autorstwa Agnieszki Skrodzkiej, podważa wyrażane w niektórych opracowaniach przekonanie o aktywnym udziale króla Stanisława Augusta w działaniach lóż masońskich, które było pożywką dla dociekań o ukrytych masońskich wątkach treściowych w poszczególnych królewskich przedsięwzięciach artystycznych. Tomasz Jakubowski z kolei jest autorem wnikliwej analizy ikonograficznej i ikonologicznej powstałej przed 1831 r. litografii Franciszka Kosteckiego, ukazującej trzech bohaterskich wodzów: Tadeusza Kościuszkę, Henryka Dąbrowskiego i księcia Józefa Poniatowskiego, których wyobrażenia kontynuują główne treści programu ideowego Sali Rycerskiej Zamku Warszawskiego; treści przekazywane przez cały XIX w. w graficznych portretach tych bohaterów.

Teksty poruszające problematykę artystyczną po roku 1918 rozpoczyna artykuł Vaidasa Petrulisa o intrygującej, szybkiej przemianie urbanistyczno-architektonicznej Kowna – stolicy odrodzonej niezależnej państwowości Litwy. Miasto to uzyskało własną, trwającą do dziś, architektoniczną tożsamość. Dzięki wzmożonemu ruchowi budowlanemu pojawiły się zespoły budynków, charakteryzujących się unikalnym połączeniem rozmaitych wpływów i interpretacji modernizmu oraz narodowego romantyzmu. Z kolei Anna Czyż omawia sposób upamiętnienia bohaterów walk o zachowanie niepodległości na terenach południowo-wschodnich II Rzeczypospolitej. W artykule wykorzystano materiały gromadzone podczas prowadzonej przez pracowników i studentów Instytutu Historii Sztuki UKSW akcji inwentaryzacyjnej cmentarzy dawnego województwa tarnopolskiego. Zaprezentowano rodzaje nagrobków, kompozycji bardziej złożonych i wzbogaconych pomnikami nagrobnymi, a także obiekty o charakterze kaplicowym i większe zespoły, jak nekropolie wojenne. Warszawy dotyczy tekst Weroniki Chrósny, przypominający nam dzieje funkcjonowania i zabudowy koszar kawaleryjskich przy Łazienkach Warszawskich w okresie międzywojennym, gdy swe miejsce zakwaterowania znalazły tam 1 Pułk Szwoleżerów Józefa Piłsudskiego oraz 1 Dywizjon Artylerii Konnej. Utrwalaniu więzi narodowych zarówno w dekoracji plastycznej gmachów państwowych, jak i we wnętrzach kościelnych na terenach Górnego Śląska pozyskanych w wyniku akcji plebiscytowej poświęcony jest tekst Jerzego Gorzelika. Szczegółowo omówiono personifikacje Polski w gmachach publicznych Katowic oraz wizerunki Marii Królowej Korony Polskiej w kościołach diecezji katowickiej.

Dwa ostatnie teksty związane są już z naszymi czasami. O praktycznej i ekologicznej metodzie wykorzystywania naturalnych materiałów w projektach i wyrobach fińskiego designera Simo Heikkilä pisze Anna Wiśnicka. Jego tzw. zrównoważone wzornictwo wynikało z uwzględnienia uwarunkowań ergonomicznych, regionalnych, funkcjonalnych. Od wielu lat w Instytucie Historii Sztuki UKSW prowadzone jest kształcenie przyszłych nauczycieli zajęć z zakresu historii sztuki i wychowania plastycznego, którego wyjątkowo fachowym twórcą i organizatorem jest Beata Lewińska. Swe refleksje o kształceniu przyszłych nauczycieli tych przedmiotów w szkołach zamieściła ona w kończącym serię studiów artykule.

Numer zamykają sprawozdania z dwu wydarzeń naukowych: o uroczystej sesji poświęconej 25 rocznicy śmierci Ks. Prof. Janusza Pasierba, zorganizowanej na UKSW w dniu 6 grudnia 2018 roku pisze Agnieszka Skrodzka, Magdalena Olszewska zaś o sesji Sztuka w służbie Wazów, która odbyła się 4 marca 2019 r. na Zamku Królewskim w Warszawie.

Zbigniew Bania

Oddajemy do rąk czytelników pierwszy numer rocznika Artifex Novus – czasopisma naukowego Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie.

Początki naszego Instytutu wiążą się z Katedrą Historii Sztuki Sakralnej powołaną w 1954 r. na Wydziale Teologicznym Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Wieloletnim kierownikiem katedry był wybitny historyk sztuki ks. prof. dr hab. Janusz Stanisław Pasierb. W latach 60. XX w. katedrę przekształcono najpierw w specjalizację: Historia Sztuki Sakralnej, następnie w kierunek: Historia Sztuki Sakralnej na Wydziale Kościelnych Nauk Historycznych i Społecznych ATK. W roku 1999 Akademia Teologii Katolickiej podniesiona została do rangi uniwersytetu. Od tej pory jej działalność kontynuuje Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie. Instytut Historii Sztuki, jako samodzielna jednostka naukowo-dydaktyczna, został powołany w 2002 r. Obecnie oferta dydaktyczna Instytutu obejmuje dwa kierunki: Historia Sztuki oraz Ochrona Dóbr Kultury i Środowiska, prowadzone w systemie studiów licencjackich i magisterskich.

Pierwszy numer czasopisma „Artifex Novus” zawiera artykuły dotyczące badań nad historią kultury Mazowsza, obszaru geograficznie nam najbliższego, a zarazem jednej z najstarszych prowincji historycznych Polski. Publikowane materiały - w formie artykułów, komunikatów, sprawozdań i recenzji, dotyczą bogatego dziedzictwa przeszłości Mazowsza, a także jego współczesnej kultury.

Rozpoczynamy tekstem Zbigniewa Bani, dotyczącym nowożytnej historii Zamku Królewskiego w Warszawie. Autor prezentuje nowe hipotezy interpretacyjne oparte na odkrytych przez Adama Miłobędzkiego rysunkach z Archiwum Tylmanowskiego, identyfikowanych jako wstępne projekty rozbudowy XVI-wiecznego gmachu Zamku Warszawskiego. Zdaniem badacza odczytanie tych dokumentów jako planów zamierzonej budowli pałacowej weryfikuje przekonania dotyczące XVII-wiecznego przełomu w dziejach rezydencji królewskiej i jej przebudowy z pałacowej na zamkową. Warszawskiej XVII-wiecznej architektury rezydencjonalnej dotyczy również tekst Anny Sylwii Czyż, prezentujący historię Belwederu – zapomnianej drewnianej, siedemnastowiecznej siedziby oraz rozległych dóbr należących do kanclerza litewskiego Krzysztofa Zygmunta Paca. Położone w Ujazdowie, w sąsiedztwie letniej rezydencji królewskiej, stanowiły ważny element kulturalnej i politycznej aktywności magnata. Mimo, że drewniana willa przetrwała niecałe 80 lat, swe miano przekazała kolejnym, powstającym w tym miejscu murowanym pałacom.

Zagadnienia ikonograficzne podejmuje w swoim tekście Katarzyna Ponińska, prezentująca wyniki badań uściślających atrybucję dwu nowożytnych przedstawień Świętej Rodziny – z kościołów w Pęcicach i Kurdwanowie. Autorka powołując się na wskazany już przez nią we wcześniejszych badaniach pierwowzór - rycinę Pietera Schencka, wskazuje pierwotnego twórcę sceny oraz prezentuje prawdopodobne drogi rozpowszechniania się tworzonych przez niego wzorów.

Ikonograficzną oprawą okolicznościowych dekoracji związanych z oprawą uroczystości państwowych za panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego zajęła się Magdalena M. Olszewska. Powołując się na świadectwa w archiwalnych relacjach, Autorka omawia fenomen widowiska „bitew morskich”, jednej z atrakcji przygotowywanych dla przyjemności i rozrywki króla. Kolejny badacz, ks. Janusz Nowiński sięgnął do XX-wiecznej ikonografii przedstawienia Jezusa Miłosiernego, punktem wyjścia rozważań czyniąc nieznaną szerzej rycinę, jak ustalił Autor – wzorowaną na akwareli Aleksandra Maja, ukazującą Jezusa Miłosiernego w kontekście narodowowyzwoleńczej walki Polaków w 1944 r.

W kręgu badań ikonograficznych znajduje się również tekst ks. Stanisława Kobielusa, prezentujący wystrój, symbolikę i treści teologiczne dekoracji świątyni pod wezwaniem Zesłania Ducha Świętego w Otwocku. Snując rozważania, Autor odwołuje się do własnych pogłębionych badań nad ikonografią chrześcijańską i symboliką w dawnej sztuce sakralnej.

Problematyki rozpowszechniania wzorców architektury i rzeźby nagrobnej w Europie XIX stulecia dotyczy artykuł Marty Wiraszki, w którym Autorka analizuje nagrobki na warszawskich cmentarzach z okresu 1840-1860, wykazując ich zależność od wzorników Louisa Marie Normanda i Ferdinanda Quaglia. Zbliżonej problematyki dotyczy również tekst Bartłomieja Gutowskiego. Autor analizuje formy współczesnej architektury i plastyki funeralnej, kwalifikując cmentarze jako przestrzenie mieszczące się w szeroko pojętym obszarze kultury wizualnej.

Pierwszy numer czasopisma zamyka dział recenzji, komunikatów i sprawozdań. Katarzyna Chrudzimska-Uhera, omawiając ekspozycję rzeźb Jana Szczepkowskiego w Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku (2014) przypomina o potrzebie zarówno badań podstawowych jak i reinterpretacji historii rzeźbiarstwa okresu międzywojennego, a Andrzej K. Olszewski, w impresyjnym szkicu, prezentuje mazowiecki epizod w twórczości Leonarda Pękalskiego. Dzielimy się z Czytelnikami wspomnieniem z Jubileuszu p. prof. dr hab. Jakuba Pokory, przywołując tekst laudacji wygłoszonej przez p. prof. dr hab. Christine Moisan-Jablonski. Zamieszczamy relację z konferencji Wędrówki kultu relikwii w I tysiącleciu przekazaną przez Magdalenę Łaptaś.

Redakcja naukowa numeru:

Katarzyna Chrudzimska-Uhera (red. naczelna)

Anna Sylwia Czyż

Bartłomiej Gutowski (z-ca red. naczelnej)

Agnieszka Skrodzka (sekretarz redakcji)