Bohater bez twarzy. O estetycznym neutralizowaniu przeszłości w filmie "Mefisto" (1981) Istvána Szabó

Izabela Tomczyk-Jarzyna

doi:10.21697/zk.2025.12.16

Opublikowane: 2025-12-15

Nr 12 (2025)

Bohater bez twarzy. O estetycznym neutralizowaniu przeszłości w filmie "Mefisto" (1981) Istvána Szabó

Izabela Tomczyk-Jarzyna

Załącznik Kulturoznawczy

Dział: Artykuły

https://doi.org/10.21697/zk.2025.12.16

Abstrakt

Autorka, wychodząc od eseju Saula Friedländera Refleksy nazizmu i podejmowanego przez historyka problemu kiczu i neutralizacji, próbuje rozstrzygnąć, czy w filmie Istvána Szabó "Mefisto" (1981) widoczna jest niebezpieczna dla pamięci o Zagładzie neutralizacja przeszłości. Analizując bardzo ważny dla budowy filmu motyw twarzy, który przybiera różną formułę (autorka skupia się na: masce, statusie aktora, zmienności imienia i głoszonej przez bohatera ideologii), autorka dochodzi do wniosku, że bohater filmu Szabó pozbawiony jest tożsamości. Tym samym opowiadana przez reżysera historia nie dociera do prawdy o Zagładzie, a jest kojącą opowieścią, którą Friedländer nazywa „Hitler (jest) w każdym z nas”. Wykorzystana przez Szabó metafora twarzy staje się neutralizacją nazizmu.

Słowa kluczowe:

twarz, kicz, nazizm, neutralizacja, Saul Friedländer, Mefisto, István Szabó

Inne teksty tego samego autora

Izabela Tomczyk-Jarzyna, Polański i symulacje. Na marginesie tekstu Ewy Mazierskiej "Roman Polański (i inni) przed sądem" , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 10 (2023): Załącznik Kulturoznawczy 10/2023
Izabela Tomczyk-Jarzyna, Photography and Nostalgia. About the "Cold War" Film by Paweł Pawlikowski , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 11 (2024)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, Bohater heterogeniczny – opera, cyrk i kicz w filmie Filipa Bajona „Aria dla atlety” , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 3 (2016)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, Twarz i (jej) brak. O filmie Lokator Alfreda Hitchcocka , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 7 (2020)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, Maska i labirynt. O procesie indywiduacji zbiorowej w Amarcord Federica Felliniego , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 9 (2022)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, „Route 99” – podróż przetworzona w formę artystyczną. O narastającym na świecie nacjonalizmie, Iwaszkiewiczowskim doświadczeniu podróżowania i upodobaniu do sztuczności teatru , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 11 (2024)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, „Reżyserując, od razu widzę”. Filip Bajon w rozmowie z Izabelą Tomczyk-Jarzyną (część II) , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 8 (2021)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, Filip Bajon, „Szukam paradoksalnego wydarzenia, a granica jest zawsze paradoksem…” – z Filipem Bajonem rozmawia Izabela Tomczyk-Jarzyna. , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 7 (2020)

Podobne artykuły

Teresa Gręziak, Śpiew gregoriański i kicz w kontekście nauczania papieskiego (słuchając „Music from the Vatican. Alma Mater”) , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 3 (2016)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, Twarz i (jej) brak. O filmie Lokator Alfreda Hitchcocka , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 7 (2020)
Marta Mikołajewska, Życie jako kicz. Uwagi o sztuce biologicznej , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 3 (2016)
Izabela Tomczyk-Jarzyna, Bohater heterogeniczny – opera, cyrk i kicz w filmie Filipa Bajona „Aria dla atlety” , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 3 (2016)
Dagmara Jaszewska, Czy ziemia nasza jest wspaniała, czy może jesteśmy ślepi na zło? Nowoczesność i Zagłada według Roya Anderssona , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 12 (2025)
Helena Jadwiszczok-Molencka, Jacek Molencki, Kicz z importu? Wprowadzenie do odbioru i oceny japońskiej animacji , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 3 (2016)

Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.

Pobierz pliki

pdf

Zasady cytowania

Tomczyk-Jarzyna, I. (2025). Bohater bez twarzy. O estetycznym neutralizowaniu przeszłości w filmie "Mefisto" (1981) Istvána Szabó . Załącznik Kulturoznawczy, (12), 293–308. https://doi.org/10.21697/zk.2025.12.16

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Banach Andrzej, O kiczu, Kraków 1968.
Google Scholar

Broch Hermann, Kilka uwag o kiczu i inne eseje, przekł. D. Borkowska, J. Garewicz, R. Turczyn, Warszawa 1998.
Google Scholar

Bubak Grzegorz, István Szabó. Poszukiwanie tożsamości i bezpieczeństwa, [w:] Autorzy kina europejskiego t. 3, red. A. Helman, A. Pitrus, Kraków 2007.
Google Scholar

Czaplińska Wiesława, Artyści w Trzeciej Rzeszy, Kraków 1997.
Google Scholar

Demidowicz Krzysztof, Mefisto, „Film” 1992, nr 26.
Google Scholar

Friedländer Saul, Refleksy nazizmu. Esej o kiczu i śmierci, przekł. M. Szuster, wstęp P. Śpiewak, Warszawa 2011.
Google Scholar

Friedländer Saul, Kitsch and the Apocalyptic Imagination, „ Salmagundi”, 1990 nr 85-86.
Google Scholar

Hendrykowski Marek, Semiotyka twarzy, Poznań 2017.
Google Scholar

Jopkiewicz Tomasz, Nowoczesna tragedia, „Film” 1992, nr 26.
Google Scholar

Mann Klaus, Mefisto, przeł. J. Dmochowska, Warszawa 1983.
Google Scholar

Rozmowy z Istvánem Szabó, „Film na Świecie” 1998, nr 399.
Google Scholar

Sawicki Maciej, Między pamięcią a zapomnieniem Shoah. Problem estetycznej neutralizacji przeszłości w myśleniu historycznym Saula Friedländera, „RIHA Journal”, 2015, Special Issue: „Contemporary art and memory”.
Google Scholar

Sawicki Maciej, Wyobraźnia, fantazmat, kicz. Przykład historiografii Saula Friedländera, „Sensus Historiae” 2015, nr 4.
Google Scholar

Seyler Sylwia, Dylematy moralności w kontrowersyjnej powieści K. Manna Mefisto i jej filmowej interpretacji, „Kwartalnik Opolski” 2015, nr 2/3.
Google Scholar

Sobolewski Tadeusz, Mefisto, „Film” 1981, nr 50.
Google Scholar

Światłowska Irena, Klaus Mann. Europejczyk, pisarz, bojownik antyfaszystowski, Wrocław 2007.
Google Scholar

Światłowska Irena, Pakt z diabłem w powieści o pewnej karierze, [w:] Arcydzieła literatury niemieckojęzycznej. Szkice, komentarze, interpretacja, red. E. Białek, G. Kowal, Wrocław 2011.
Google Scholar

Zielińska Anna, Pojedynek z demonem. O Mefisto Istvana Szabó, „Kwartalnik Filmowy” 2002, nr 37/38. DOI: https://doi.org/10.36744/kf.4040
Google Scholar

Źródła internetowe
Google Scholar

Rogucki Jacek, Kłamstwo kiczu, „Kultura – Społeczeństwo – Edukacja” 2015, nr 2, https://pressto.amu.edu.pl/index.php/kse/article/view/5865 (dostęp: 10.03.2023). DOI: https://doi.org/10.14746/kse.2015.2.7
Google Scholar

Tischner János, Donosiciel Istvan Szabo, „Tygodnik Powszechny”, 13.02.2006, https://www.tygodnikpowszechny.pl/donosiciel-istvan-szabo-130154 (dostęp: 11.02.2023).
Google Scholar