Czy ziemia nasza jest wspaniała, czy może jesteśmy ślepi na zło? Nowoczesność i Zagłada według Roya Anderssona

Dagmara Jaszewska

doi:10.21697/zk.2025.12.17

Opublikowane: 2025-12-15

Nr 12 (2025)

Czy ziemia nasza jest wspaniała, czy może jesteśmy ślepi na zło? Nowoczesność i Zagłada według Roya Anderssona

Dagmara Jaszewska

Załącznik Kulturoznawczy

Dział: Artykuły

https://doi.org/10.21697/zk.2025.12.17

Abstrakt

Artykuł analizuje przedstawienie Zagłady w filmie Roya Anderssona Ziemia jest wspaniała (World of Glory, 1991). Otwierająca film scena gazowania – jeden z najbardziej wstrząsających obrazów w historii kina – ukazuje Shoah w anachronicznej scenerii współczesnej Szwecji. Reżyser nie rekonstruuje realiów historycznych, lecz poprzez symbolizm i minimalizm oddaje istotę Holokaustu: dehumanizację ofiar, obojętność świadków i biurokratyczny porządek śmierci. W kolejnych scenach Zagłada zostaje wpisana w banalną codzienność bohatera-urzędnika, co wizualizuje tezę Zygmunta Baumana o związku barbarzyństwa z nowoczesnością. Pozorny ład pęka jednak w kuriozalnych sytuacjach i gestach bohatera, ujawniając lęki i wyparte poczucie winy. W artykule podjęto także problem nieprzedstawialności Shoah. Postawione zostało pytanie, na ile surrealistyczna i symboliczna forma kina Anderssona może ukazać prawdę o tym historycznym zdarzeniu. Drugie pytanie dotyczyło ryzyka wpisanego w artystyczne przedstawienia Holokaustu: czy używane przez reżysera środki estetyczne mogą prowadzić do estetyzacji nazizmu, do różnych form kiczu, które zakłócają etyczny przekaz. Analiza wykazała, że film nie oferuje katharsis ani estetycznej przyjemności – wymaga od widza trudu interpretacji i raczej wywołuje szok oraz obrzydzenie, gdy odsłania zło nowoczesności ukryte pod powierzchnią jej piękna i porządku. Etyczny wymiar przekazu pozostaje nienaruszony, a dzieło przywraca pamięć o Zagładzie i przypomina o współodpowiedzialności za nią współczesnych Europejczyków.

Słowa kluczowe:

nowoczesność, Shoah, Zagłada, artystyczne reprezentacje Zagłady, nieprzedstawialność Shoah, Holokaust, II wojna światowa, gazowanie, trauma, pamięć, postpamięć, Zygmunt Bauman, Roy Andersson, World of Glory, surrealizm, kino symboliczne, estetyzacja, nazizm

Inne teksty tego samego autora

Dagmara Jaszewska, O Gombrowiczowskim kiczu w kontekście teorii (po)nowoczesności , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 3 (2016)

Podobne artykuły

Joanna Niewiarowsa, O „małym Polaczku” Stefana Żeromskiego i „prawdziwej Polsce” Karola Irzykowskiego – prywatny wymiar polskości w obliczu Wielkiej Wojny , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 2 (2015)
Ilona Copik, "Anishinaabe" – jej dom. Krajobraz filmowy w perspektywie indygennego feminizmu , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 12 (2025)
Kamila Żyto, Przepisywanie PRL-u. Strategie przywoływania przeszłości w najnowszym kinie polskim , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 11 (2024)
Joanna Aleksandrowicz , Krajobraz intymny. Obrazy wsi w najnowszym kinie hiszpańskim , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 12 (2025)
Mikołaj Jazdon, O roli pejzażu w filmach dokumentalnych Andrzeja Brzozowskiego , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 12 (2025)
Bartosz Dąbrowski, Dziennik jako forma życia. Zapiski Józefa Hena. Genezy, genealogie, archiwa , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 9 (2022)
Katarzyna Taras, O roli kamery w filmach Wojciecha Smarzowskiego , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 3 (2016)
Robert Pawlik, Groza nieba. Giambattista Vico i Hermann Usener o lękowych źródłach kultury , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 7 (2020)
Marcin Kowalczyk, (Nie)zwyczajna kremlowska codzienność – Fabien Nury, Thierry Robin: "Śmierć Stalina. Prawdziwa historia… radziecka" , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 10 (2023): Załącznik Kulturoznawczy 10/2023
Arkadiusz Morawiec, Józef Hen i Józef Bau , Załącznik Kulturoznawczy: Nr 9 (2022)

<< < 1 2 3 4 5 6 7 8 9 > >>

Możesz również Rozpocznij zaawansowane wyszukiwanie podobieństw dla tego artykułu.

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Jaszewska, D. (2025). Czy ziemia nasza jest wspaniała, czy może jesteśmy ślepi na zło? Nowoczesność i Zagłada według Roya Anderssona . Załącznik Kulturoznawczy, (12), 309–340. https://doi.org/10.21697/zk.2025.12.17

Cited by / Share

Licencja

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.

Bibliografia

Agamben Giorgio, Homo sacer. Suwerenna władza i nagie życie, przeł. Mateusz Salwa, Warszawa 2008.
Google Scholar

Alexander Jeffrey C., Toward a Theory of Cultural Trauma, [w:] Cultural Trauma and Collective Identity, red. J. C. Alexander i in., University of California Press, Berkeley 2004. DOI: https://doi.org/10.1525/california/9780520235946.001.0001
Google Scholar

Arendt Hannah, Eichmann w Jerozolimie. Rzecz o banalności zła, tłum. A. Szostkiewicz, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 1987.
Google Scholar

Bauman Zygmunt, Nowoczesność i Zagłada, Kraków 2012.
Google Scholar

Broch Hermann, Kilka uwag o kiczu, [w:] idem, Kilka uwag o kiczu i inne eseje, tłum. J. Garewicz, D. Borkowska, R. Turczyn, Warszawa 1998.
Google Scholar

Cembrzyńska Patrycja, Dogasająca świeca. Shoah i pamięć konsumenta, „Quart” 2014, nr 2(32), s. 49. DOI: https://doi.org/10.19195/quart.2014.2.65334
Google Scholar

Friedländer Saul, Refleksy nazizmu. Esej o kiczu i śmierci, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.
Google Scholar

Jaszewska Dagmara, Roy Andersson i piekła nowoczesności: analiza kulturoznawczo-teologiczna, [w:] Perspektywa teologiczna w badaniach nad filmem, red. B. Wieczorek, Wydawnictwo „scriptum”, Kraków 2018, s. 61-81
Google Scholar

Jaszewska Dagmara, Bar, mundur i Hymn Bojowy Republiki — symbolika i retoryka wojny w dwóch scenach filmu Gołąb przysiadł na gałęzi i rozmyśla o istnieniu, „Facta Simonidis” 2024 (17), nr 2. DOI: https://doi.org/10.56583/fs.2626
Google Scholar

Jaszewska Dagmara, Modernité, miasto i współczesny człowiek. W poszukiwaniu wizualnej teorii nowoczesności w filmach Roya Anderssona i Andrieja Zwiagincewa, „Kultura – Media – Teologia” 2021, nr 48.
Google Scholar

Jaszewska Dagmara, Nasza niedojrzała kultura. Postmodernizm inspirowany Gombrowiczem, Oficyna Naukowa, Warszawa 2002.
Google Scholar

Jaszewska Dagmara, Wojna to tylko część piekła nowoczesności. Roya Anderssona wizualna teoria wojny na podstawie filmu Gołąb siedzi na gałęzi i rozmyśla o istnieniu, [w:] Kulturowe konteksty wojny, red. M. Ciesielski, P. Pawlak, S. Szykowna, Wydawnictwo Rys Tomasz Paluszyński, Poznań – Gniezno 2023, ss. 57-83.
Google Scholar

Krzemińska Kinga, Kicz w kinie holokaustowym, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały”, December 2010. DOI: https://doi.org/10.32927/zzsim.706
Google Scholar

Marczak Mariola, Komunikowanie wartości w filmie jako medialnym przekazie audiowizualnym, „Kultura – Media – Teologia” 2024, nr 50. DOI: https://doi.org/10.21697/kmt.2023.60.02
Google Scholar

Małecka Anna, Dowód rzeczowy niewyrażalnego. Dzieło sztuki wobec Zagłady na przykładzie 97 x 38 x 45 (1942/2006) Mirosława Bałki, [w:] DO rzeczy! Szkice kulturoznawcze, red. J. Małczyński, R. Tańczuk, Wrocław 2011.
Google Scholar

Olkusz Ksenia, Kiedy sztuka jest cierpieniem… Koncepcje artysty i dzieła we współczesnej polskiej literaturze grozy, [w:] Fantastyczność i cudowność. Mit – literatura – tajemnica, red. W. Gruszczyński, T. Ratajczak, B. Trocha, Zielona Góra 2013.
Google Scholar

Otto Rudolf., Świętość. Element irracjonalny w pojęciu bóstwa i jego stosunek do racjonalnego, tłum. B. Kupis, Warszawa, Instytut Wydawniczy PAX, 1968.
Google Scholar

Piętka Aleksandra, Pamięć zdarzeń, które „nigdy nie miały miejsca”. Slavery Memorial Martina Puryeara, „Załącznik Kulturoznawczy” 2023, nr 10. DOI: https://doi.org/10.21697/zk.2023.10.19
Google Scholar

Tucan Ella, „Beloved Be the Ones Who Sit Down”: Aesthetics and Political Affect in Ro ect in Roy Andersson y Andersson’s “Living” Trilogy. Communication Theses, Department of Communication, Georgia State University, 5.07.2016.
Google Scholar

Walicki Andrzej, W kręgu konserwatywnej utopii. Struktura i przemiany rosyjskiego słowianofilstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002.
Google Scholar

Wieczorek Bartosz, Wizja szwedzkiej Apokalipsy w filmie Pieśni z drugiego piętra Roya Anderssona, „Kultura – Media – Teologia” 2013, nr 14.
Google Scholar

Ziębińska-Witek Anna, Wizualizacje pamięci – upamiętnianie Zagłady w muzeach, „Kwartalnik Historii Żydów” 2006, nr 3.
Google Scholar

Źródła internetowe
Google Scholar

Bauman Zygmunt, O nowoczesności TEJ Zagłady — raz jeszcze, w: Dyskusja o "Nowoczesności i Zagładzie" Zygmunta Baumana, Archiwum „Kultury Współczesnej”, https://nck.pl/upload/archiwum_kw_files/artykuly/17._zygmun_bauman_-_o_nowoczesnosci_tej_zaglady.pdf (dostęp: 04.10.2025).
Google Scholar

Brunow Dagmar, The language of the complex image: Roy Andersson’s, political aesthetics, „Journal of Scandinavian Cinema” 2010, no. 1, https://doi.org/10.1386/jsca.1.1.83_1, s. 83 (dostęp 10.03.2025). DOI: https://doi.org/10.1386/jsca.1.1.83_1
Google Scholar

Krawczyńska Dorota, Problemy (nie)wyrażalności Zagłady, [w:] Literatura polska wobec Zagłady (1939-1968), red. S. Buryła, D. Krawczyńska, J. Leociak, Warszawa 2024, https://books.openedition.org/iblpan/10016 (dostęp 12.03.25).
Google Scholar

Rupe Shade, Roy Andersson: Reflections, „Fandor” z dn. 15.06.2015, https://keyframe.fandor.com/roy-andersson-reflections/ (dostęp 15.01.2025).
Google Scholar

Yang Julianne Q. M., Filming Guilt about the Past through Anachronistic Aesthetics: A Pigeon Sat on a Branch Reflecting on Existence, „Scandinavian Studies” 2017, nr 89 (4), s. 6, https://www.duo.uio.no/bitstream/handle/10852/67734/09YANG_september17final.pdf?sequence=2 (dostęp 10.03.2025).
Google Scholar

Zimmerman Mateusz, „Kto tu trafia, ten świata już nie zobaczy”. O trzech, co uszli z laboratorium Zagłady, Wiadomości Onet Kraj z 14 marca 2024, https://wiadomosci.onet.pl/kraj/kto-tu-trafia-ten-swiata-juz-nie-zobaczy-o-trzech-co-uszli-z-laboratorium-zaglady/gmd0186 (dostęp 20.12.2024).
Google Scholar

Filmografia
Google Scholar

Filmy w reżyserii Roya Anderssona:
Google Scholar

Do ciebie, człowieku, 2007.
Google Scholar

Gołąb przysiadł na gałęzi i rozmyśla o istnieniu, 2015.
Google Scholar

Någonting har hänt (Nic się nie stało),
Google Scholar

O nieskończoności, 2019.
Google Scholar

Pieśni z drugiego piętra, 2000.
Google Scholar

Ziemia jest wspaniała (World of Glory), 1991.
Google Scholar

Wywiad z Royem Anderssonem podczas Międzynarodowego Festiwalu Filmowego w Wenecji w 2015 roku, https://www.youtube.com/watch?v=i5Xm1BTMIk4 (dostęp: 04.10.2025)
Google Scholar