„Obraz Króla Jegomości szablami posiekli”. Rytualne niszczenie wizerunków polskich królów podczas potopu szwedzkiego oraz jego europejski kontekst

Jacek Żukowski

doi:10.21697/an.12125

Opublikowane: 2023-05-16

Nr 6 (2022)

„Obraz Króla Jegomości szablami posiekli”. Rytualne niszczenie wizerunków polskich królów podczas potopu szwedzkiego oraz jego europejski kontekst

Jacek Żukowski

Artifex Novus

Dział: Artykuły tematyczne

https://doi.org/10.21697/an.12125

Abstrakt

Artykuł stanowi wstępny rekonesans badawczy zagadnienia nowożytnego ikonoklazmu politycznego wymierzonego w portrety polskich monarchów. Źródła potwierdzają, iż w okresie II wojny północnej (zwłaszcza w 1657) na terenie Krakowa urządzano swoiste egzekucje wizerunków Jana Kazimierza, jego żony Ludwiki Marii Gonzagi oraz poprzednika na polskim tronie Władysława IV Wazy. Zamieniano je w strzelnice, siekano szablami i szpadami, wyrzynano oczy, deptano, w towarzystwie wyzwisk i drwin, paszkwili, tańców i plucia, a następnie wyrzucano do latryn bądź przez okna. Autor stara się dowieść, iż obok strony ludycznej („rekreacja z obrazów królewskich”) i chęci ideowego odwetu, był to przykład wymierzania kary „w zastępstwie”, rytualnego obrazoburstwa polityczno-konfesyjnego, nastawionego na unicestwienie systemu znaków, zjawiska zasługującego na dalsze badania, np. w kontekście przemocy symbolicznej oraz ceremonialnej funkcji rytualnej portretów monarszych, traktowanych jako substytuty osoby suwerena lub uważanych za „uosobione obrazy Prawa płynącego od władcy”. Stąd kwalifikacja prawna tego typu czynów jako zbrodnia obrazy majestatu. Autor wskazuje przy tym analogię do wielkiej rewolucji francuskiej, kiedy to portrety królewskie poddawano aktom desakralizacji, rytualnie masakrowano i poniżano, w koń- cu palono, jak zadżumione („egzorcyzmowanie”, „amputacja” przeszłości), organizując przy tym maskarady i parodie procesji. Przywołane przykłady poświadczają wyjątkową moc obrazów, moc będącą przedmiotem zaciekłej walki i buntu.

Słowa kluczowe:

II wojna północna, Paul Würtz, Kraków, Jan II Kazimierz, Ludwika Maria Gonzaga, Władysław IV, ikonoklazm, crimen laesae maiestatis

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Żukowski, J. (2023). „Obraz Króla Jegomości szablami posiekli”. Rytualne niszczenie wizerunków polskich królów podczas potopu szwedzkiego oraz jego europejski kontekst. Artifex Novus, (6), 68–80. https://doi.org/10.21697/an.12125

Cited by / Share

Bibliografia

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, rkps 66.
Google Scholar

Birkowski Fabian, Kazania, opr. Michał Hanczanowski, Kraków 2003.
Google Scholar

Bodin Jean, Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej, w: Historia idei politycznych. Wybór tekstów, opr. Stanisław Filipowicz, Adam Mielczarek, Krzysztof Pieliński, Maciej Tański, t. 1, Warszawa 1998, s. 313–325.
Google Scholar

Careri Ludovici, Tractatus apellationis in criminalibus, w: Practica causarum criminalium Ludovici Carerii […], Lugduni 1569.
Google Scholar

Stojeński Jan, Modlitwy nabożne o różne potrzeby, Raków 1633.
Google Scholar

Augustyniak Urszula, Wazowie i „królowie rodacy”. Studium władzy królewskiej w Rzeczypospolitej XVII wieku, Warszawa 1999.
Google Scholar

Domagała Tadeusz, Wnętrza reprezentacyjnego piętra ratusza Głównego Miasta na podstawie inwentarza z końca XVII wieku, „Gdańskie Studia Muzealne”, t. 2, 1978, s. 25–47.
Google Scholar

Freedberg David, Potęga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaływania, tłum. Ewa Klekot, Kraków 2005.
Google Scholar

Gady Alexandre, Wandalizm rewolucyjny, w: Czarna księga rewolucji francuskiej, red. Renaud Escande, tłum. Katarzyna Kubaszczyk, Beata Biały, Jolanta Gruszka, Marek Jurek, Dębogóra 2015, s. 299–311.
Google Scholar

Kałamajska-Saeed Maria, Genealogia przez obrazy. Barokowa ikonografia rodu Sapiehów na tle staropolskich galerii portretowych, Warszawa 2006.
Google Scholar

Katalog rękopisów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie, t. 1, opr. Helena Kozerska, Wanda Stummer, Warszawa 1963.
Google Scholar

Klementowski Marian Lech, Zaostrzenie kar śmierci z udziałem zwierząt w średniowiecznych i wczesnonowożytnych państwach europejskich, „Rejent”, t. 15, 2005, nr 3(167), s. 149–169.
Google Scholar

Kowalski Waldemar, The Great Immigration: Scots in Cracow and Little Poland, circa 1500–1660, Leiden 2016. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004303102
Google Scholar

Kracik Jan, Staropolskie spory o kult obrazów, Kraków 2012.
Google Scholar

Kruk Mirosław P., Echoes of Iconoclasm in the Modern Polish-Lithuanian Commonwealth, „Studia Historica Gedanensia”, 12, 2022, s. 143-155. DOI: https://doi.org/10.4467/23916001HG.22.010.17430
Google Scholar

Mai Werner Willi Ekkehard Mai, „Le portrait du Roi”. Staatsporträt und Kunsttheorie in der Epoche Ludwigs XIV. Zur Gestaltikonographie des spät- barocken Herrscherporträts in Frankreich, Bonn 1975.
Google Scholar

Michalski Sergiusz, Das Phänomen Bildersturm. Versuch einer Übersicht, w: Bilder und Bildersturm im Spätmittelalter und in der frühen Neuzeit, Hrsg. Bob Scribner, Wiesbaden 1990, s. 69–124.
Google Scholar

Michalski Sergiusz, Die Ausbreitung des reformatorischen Bildersturms 1521–1537, w: Bildersturm. Wahnsinn oder Gottes Wille? [kat. wystawy w Muzeum Historycznym w Brnie oraz Muzeum Katedry Notre-Dame w Strasburgu], Hrsg. Cecile Dupeux, Peter Jezler, Jean Wirth, Zürich 2000, s. 46–51.
Google Scholar

Michalski Sergiusz, Protestanci a sztuka. Spór o obrazy w Europie nowożytnej, Warszawa 1989.
Google Scholar

Nagielski Mirosław, Kossarzecki Krzysztof, Przybyłek Łukasz, Haratym Andrzej, Zniszczenia szwedzkie na terenie Korony w okresie potopu. 1655–1660, Warszawa 2015, s. 325–373.
Google Scholar

Ostrowski Jan K., Portret w dawnej Polsce, Warszawa 2019.
Google Scholar

Pomian Krzysztof, Portret: pamięć, w: Rafael i jego spadkobiercy. Portret klasyczny w sztuce nowożytnej Europy, red. Sebastian Dudzik, Tadeusz J. Żuchowski, Toruń 2003, s. 23–29.
Google Scholar

Rożek Michał, Straty kulturalne i artystyczne Krakowa w okresie pierwszego najazdu szwedzkiego (1655–1657), „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 36, 1974, nr 2, s. 141–157.
Google Scholar

Sikora Ludwik, Szwedzi i Siedmiogrodzianie w Krakowie, Kraków 1908.
Google Scholar

Souchal François, Wandalizm rewolucji, tłum. Paweł Migasiewicz, Warszawa 2016.
Google Scholar

Stolicki Jarosław, Oblężenie Krakowa przez Jerzego Lubomirskiego w latach 1656–1657, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 40, 2003, s. 87–117.
Google Scholar

Winkler Hubert, Bildnis und Gebrauch, Zum Umgang mit dem fürstlichen Bildnis in der frühen Neuzeit: Vermählungen, Gesandtschaftswesen, Spanischer Erbfolgekrieg, Wien 1993.
Google Scholar

Ziemba Antoni, Dawna sztuka w służbie władzy – mechanizmy sprawowania władzy poprzez sztukę w społecznościach hierarchicznych, w: Wywyższeni: od faraona do Lady Gagi [zbiór esejów towarzyszący wystawie w Muzeum Narodowym w Warszawie], red. Krzysztof Pomian, Warszawa 2012, s. 53–83.
Google Scholar

Ziemba Antoni, Sztuka Burgundii i Niderlandów 1380–1500, t. 2: Niderlandzkie malarstwo tablicowe 1430–1500, Warszawa 2011. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323526827
Google Scholar

Żukowski Jacek, Kije strugane, czyli ikonoklazm braci polskich, „QUART. Kwartalnik Instytutu Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego”, t. 20, 2011, nr 2, s. 26–44.
Google Scholar

Żukowski Jacek, Królewski pałac w Łobzowie – funkcje i przekształcenia w latach 1633–1648, „Barok: Historia–Literatura–Sztuka”, t. 24, 2017, nr 1–2, s. 15–37.
Google Scholar

Żukowski Jacek, Sąd nad arianami w Pałacu Biskupów Krakowskich w Kielcach, Kielce 2018.
Google Scholar