Boso albo w przebraniu - o możliwościach wyrażania sprzeciwu w sztuce dawnej

Przemysław Mrozowski

doi:10.21697/an.12124

Opublikowane: 2023-05-16

Nr 6 (2022)

Boso albo w przebraniu - o możliwościach wyrażania sprzeciwu w sztuce dawnej

Przemysław Mrozowski

Artifex Novus

Dział: Artykuły tematyczne

https://doi.org/10.21697/an.12124

Abstrakt

Sprzeciw wobec norm zwyczajowych lub narzucanych rozwiązań politycznych mógł w sztuce dawnej wyrażać na wiele sposobów. Małgorzata Wielogłowska w swym nagrobku z ok. 1564 r. w Czchowie prezentuje się w odświętnym ubiorze, w jakim damy wysokiego rodu udawały się np. do kościoła. Ale spod spódnicy wystają jej gołe stopy – występuje boso. W duchu pokory prowokacyjnie odrzuciła jeden ze obowiązujących znamion statusu społecznego. Niewiele późniejszy portret Piotra Krajewskiego z 1583 r. można uznać za świadectwo postawy odwrotnej. W tym przypadku wyrazem kontestacji nie jest odrzucenie ubioru lub jego ważnego fragmentu, ale wystąpienie w „kostiumie” – ubiorze wzorowanym na ówczesnych, moc- no orientalizujących strojach węgierskich. Takie ubiory zaczęły się pojawiać w Polsce w połowie XVI w., wówczas jednak można je uznać za wyraz ekstrawagancji. W dobie pierwszych królów elekcyjnych upowszechniły się wśród szlachty jako swoisty „mundur” – świadectwo niechęci do wpływów obyczajowych Zachodu. Niespełna 30 lat później, w początkach XVII w. ubiór taki stanie się „normą” – strojem narodowym, jedynym, jaki uznano za właściwy dla polskiej szlachty, wyraz postawy znamiennej dla rodzącego się wówczas sarmatyzmu.

Słowa kluczowe:

łamanie obyczaju, bose stopy, nagrobki XVI w., portret, orientalizacja ubiorów, sarmatyzm, kontestacja Zachodu

Inne teksty tego samego autora

Przemysław Mrozowski, Od Redakcji , Artifex Novus: Nr 4 (2020): Numer tematyczny: Portret staropolski

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Mrozowski, P. (2023). Boso albo w przebraniu - o możliwościach wyrażania sprzeciwu w sztuce dawnej. Artifex Novus, (6), 44–67. https://doi.org/10.21697/an.12124

Cited by / Share

Bibliografia

Bielski Marcin, Kronika polska Marcina Bielskiego nowo przez Joach(ima) Bielskiego syna jego wydana, Kraków 1597.
Google Scholar

Corpus Inscriptionum Poloniae, t. 8: Województwo krakowskie, z. 6: Kazimierz i Stradom, Kraków 1989.
Google Scholar

Frycz Modrzewski Andrzej, O poprawie Rzeczypospolitej księgi czwore […] przez Cypriana Bazylika z łacińskiego na polski przetłumaczone, Łosk 1577.
Google Scholar

Janicki Klemens, Dialogu przeciw różnorodności i zmienności polskich strojów, Antwerpia 1563.
Google Scholar

Kochanowski Jan, Dzieła polskie, oprac. Julian Krzyżanowski, Warszawa 1980.
Google Scholar

Niektóre poezje Andrzeja i Piotra Zbylitowskich, wyd. Kazimierz Józef Turowski, Kraków 1860.
Google Scholar

Orzechowski Stanisław, Mowy (Turcyki), wyd. K. Turowski, Sanok 1855.
Google Scholar

Paprocki Bartosz, Herby rycerstwa polskiego […], Kraków 1584.
Google Scholar

Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606–1608, t. 1: Poezja rokoszowa, wyd. Jan Czubek, Kraków 1916.
Google Scholar

Rej Mikołaj, Wybór pism, oprac. Jan Ślaski, Warszawa 1979.
Google Scholar

Badach Artur, Auro fulgidor. O konieczności ponownego pozłocenia posągu Zygmunta III Wazy, w: Architektura znaczeń. Studia ofiarowane prof. Zbigniewowi Bani w 65. rocznicę urodzin i w 40-lecie pracy dydaktycznej, red. Anna Sylwia Czyż, Janusz Nowiński, Marta Wiraszka, Warszawa 2011, s. 288–301.
Google Scholar

Bartkiewicz Magdalena, Polski ubiór do 1864 roku, Wrocław 1979.
Google Scholar

Bauch Kurt, Das mittelaterliche Grabbild. Figürliche Grabmäler des 11. Bis 15. Jahrhunderts in Europa, Berlin–New York 1976. DOI: https://doi.org/10.1515/9783110855395
Google Scholar

Bock Nicolas, Simone Martini Paints Robert of Anjou. Angevin Portraiture between Naples and Assisi, w: Meanings and Functions of the Ruler’s Image in the Mediterranean World (11th–15th Centuries), ed. Michele Bacci, Manuela Studer-Karlen, Mirko Vagnoni, Leiden 2022, s. 249–93. DOI: https://doi.org/10.1163/9789004511583_009
Google Scholar

Borejszo Maria, Staropolskie ubiory w świetle XVI-wiecznej literatury satyrycznej, w: Ubiory w Polsce. Materiały III Sesji Klubu Kostiumologii i Tkaniny Artystycznej przy Oddziale Warszawskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. Anna Sieradzka, Irena Turska, Warszawa 1994, s. 70–84.
Google Scholar

Bystroń Jan Stanisław, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2, Warszawa 1960.
Google Scholar

Chrościcki Juliusz A., Orientalny kostium Rubensa, w: Orient i orientalizm w sztuce. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1986, s. 221–241.
Google Scholar

D’Ovidio Stefano, Osservazioni sulla struttura e l’iconografia della tomba di re Roberto d’Angiò in Santa Chiara a Napoli, „Hortus Artium Medievalium”, t. 21, 2015, s. 92–112. DOI: https://doi.org/10.1484/J.HAM.5.107381
Google Scholar

Faber Martin, „Sarmatismus”. Diepolitische Ideologie des polnischen Adels im 16. und 17. Jahrhunderts, Wiesbaden 2018.
Google Scholar

Forstner Dorothea, Świat symboliki chrześcijańskiej, tłum. Wanda Zakrzewska, Paweł Pachciarek, Ryszard Turzyński, Warszawa 1990.
Google Scholar

Gołębiowski Łukasz, Ubiory w Polszcze od najdawniejszych czasów aż do chwil obecnych sposobem dykcjonarza ułożone i opisane, Warszawa 1830.
Google Scholar

Kowalczyk Jerzy, Polskie portrety „all’antica” w plastyce renesansowej, w: Treści dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1969, s. 121–151.
Google Scholar

Kowalski Piotr, Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa–Wrocław 1998.
Google Scholar

Kozakiewiczowa Helena, Rzeźba XVI wieku w Polsce, Warszawa 1984.
Google Scholar

Kruszewski Tomasz, Ród Gryfów (Gryfitów), rycerscy potomkowie książąt pomorskich. Studium historyczno-prawne, Wrocław 2019 (Prace Naukowe Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, seria: e-Monografie, nr 158, dostęp: https//bibliotekacyfrowa.pl//publication/116559).
Google Scholar

Kucharczyk Olga, Ikonografia Jana Zamoyskiego kanclerza i hetmana wielkiego koronnego (XVI–XXI wiek), mps dysertacji doktorskiej napisanej pod kierunkiem prof. Jakuba Pokory, Warszawa 2016, Biblioteka IS PAN.
Google Scholar

Kwaśny Mariusz, Doryforos w pancerzu – czyli o wizerunku Augusta z Prima Porta słów kilka, „Acta Universitatis Lodzensis. Folia Archeologica”, t. 30, 2015, s. 69–81. DOI: https://doi.org/10.18778/0208-6034.30.06
Google Scholar

Lebeuf Arnold, Stopa bosa, stopa obuta. Semantyka motywu ikonograficznego, tłum. Anna Lebeuf, Kraków 2003.
Google Scholar

Les Fastes du Gothique le siècle de Charles V [kat. wystawy w Galeries nationales du Grand Palais], wyd. Françoise Baron, Paris 1981.
Google Scholar

Lurker Manfred, Słownik obrazów i symboli biblijnych, tłum. Kazimierz Romaniuk, Poznań 1989.
Google Scholar

Morka Mieczysław, Nagrobek Magdaleny Koczmerowskiej w Czchowie. Dzieło warsztatu Santi Gucciego, w: Między Padwą a Zamościem. Studia z historii sztuki i kultury ofiarowane Profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, red. Marta i Wojciech Boberscy, Mieczysław Morka, Hanna Samsonowicz, Warszawa 1993, s. 47–53.
Google Scholar

Mrozowski Przemysław, Herb w Polsce średniowiecznej: znak identyfikacji jednostki – wyraz więzi rodzinnej – świadectwo przynależności narodowej, w: Monarchia – społeczeństwo – tożsamość. Studia z dziejów średniowiecza. Prace ofiarowane Profesorowi Sławomirowi Gawlasowi, red. Katarzyna Gołąbek, Marek A. Janicki, Maria Koczerska, Warszawa 2019, s. 453–476. DOI: https://doi.org/10.31338/uw.9788323540045.pp.453-476
Google Scholar

Mrozowski Przemysław, Portret Piotra Widawskiego i problem początków stroju narodowego w Polsce, w: Velis quod possis. Studia ofiarowane Profesorowi Janowi Ostrowskiemu, red. Andrzej Betlej, Katarzyna Brzezina-Scheuerer, Agata Dworzak, Marcin Fabiański, Piotr Krasny, Michał Kurzej, Dagny Nestorow, Kraków 2016, s. 243–250.
Google Scholar

Mrozowski Przemysław, Portret w Polsce XVI wieku, Warszawa 2020.
Google Scholar

Mrozowski Przemysław, Ubiór jako wyraz świadomości narodowej szlachty polskiej w XVI–XVIII wieku, w: Ubiory w Polsce. Materiały III Sesji Klubu Kostiumologii i Tkaniny Artystycznej przy Oddziale Warszawskim Stowarzyszenia Historyków Sztuki, red. Anna Sieradzka, Irena Turska, Warszawa 1994, s. 19–27.
Google Scholar

Mrozowski Przemysław, Wokół czupryny. Przyczynek do genezy fryzury staropolskiej, w: Arma virumque cano. Profesorowi Zdzisławowi Żygulskiemu w osiemdziesięciopięciolecie urodzin, red. Juliusz A. Chrościcki, Teresa Grzybkowska, Adam Małkiewicz, Kraków 2006, s. 393–398.
Google Scholar

Piwocka Magdalena, Polski strój Medyceusza, „Folia Historiae Artium. Seria Nowa”, t. 4, 1998, s. 231–242.
Google Scholar

Ruszczycówna Janina, Portret renesansowy i barokowy na Mazowszu, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie”, t. 8, 1964, s. 167–208.
Google Scholar

Sarmatismus versus Orientalismus im Mitteleuropa. Sarmatyzm versus orientalizm w Europie Środkowej, red. Magdalena Długosz, Piotr O. Scholz, współpraca Martin Faber, Berlin 2013.
Google Scholar

Scribner Robert W., For the Scale of Simple Folk. Popular Propaganda for the German Reformation, Cambridge 1981.
Google Scholar

Sieradzka Anna, O pożytkach płynących z kostiumologii dla historyka sztuki (nowożytnej polskiej), w: Artyści włoscy w Polsce XV–XVIII wiek. Prace ofiarowane Panu Profesorowi Mariuszowi Karpowiczowi, red. Juliusz A. Chrościcki, Tadeusz Bernatowicz, Janusz Pelc, Maria Poprzęcka, Andrzej Rottermund, Henryk Samsonowicz, Renata Sulewska, Michał Wardzyński, Warszawa 2004, s. 163–174.
Google Scholar

Stevenson Tom, The „Problem” with Nude Honorific Statuary and Portraits in Late Republican and Augustan Rome, „Greece & Rome”, Second Series, t. 45, 1998, nr 1, s. 45–69. DOI: https://doi.org/10.1093/gr/45.1.45
Google Scholar

Sygański Jan, Analekta sandeckie do XVI. i XVII. wieku, Lwów 1905.
Google Scholar

Szymański Józef, Herbarz rycerstwa polskiego z XVI wieku, Warszawa 2001.
Google Scholar

Tarnawski Aleksander, Działalność gospodarcza Jana Zamoyskiego, kanclerza i het- mana wielkiego koronnego, Lwów 1935.
Google Scholar

Tiziano e il ritratto di corte da Raffaello ai Carracci, [kat. wystawy w Museo di Capodimonte], a cura di Maria Sapio, Napoli 2006.
Google Scholar

Turnau Irena, Ubiór narodowy w dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1991.
Google Scholar

Uroda portretu. Polska od Kobera do Witkacego [kat. wystawy w Zamku Królewskim w Warszawie], red. Przemysław Mrozowski, Warszawa 2009.
Google Scholar

Urzędnicy województwa krakowskiego XVI–XVIII wieku. Spisy, oprac. Stanisław Cynarski, Alicja Falniowska-Gradowska, Kórnik 1990.
Google Scholar

Wardzyński Michał, Neoplatoński sen umiłowanych – nagrobek żon Jana Dobrogosta (Bonawentury) Krasińskiego w Krasnem, w: Poza Warszawą. Arcydzieła plastyki dawnej XII–XVIII wieku w świątyniach i rezydencjach Mazowsza, t. 1, red. tenże, Warszawa 2018, s. 156–161.
Google Scholar

Wittyg Wiktor, Nieznana szlachta polska i jej herby, Kraków 1908.
Google Scholar

Zanker Paul, August i potęga obrazów, tłum. Lechosław Olszewski, Poznań 1999.
Google Scholar

Zlat Mieczysław, Leżące figury zmarłych w polskich nagrobkach XVI w., w: Treści dzieła sztuki. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1969, s. 99–119.
Google Scholar

Żygulski jun. Zdzisław, Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1975.
Google Scholar