Abstract

ABSTRAKT

Czas i przestrzeń w badaniach nad sztuką i twórczością literacką księdza profesora Janusza Pasierba

Czas i przestrzeń stale obecne w świadomości i sposobie przeżywania ks. prof. Janusza Pasierba przenikają całą jego twórczość naukową, poetycką i literacką. Dlatego też trudno rozdzielić jego przemyślenia dotyczące czasu, wyrażone w metaforach języka poetyckiego od metod opisu czy interpretacji temporalnej dzieł sztuki wizualnej. Studium Człowiek i jego świat w sztuce religijnej renesansu stanowi syntezę postaw badawczych tego okresu. Zawiera ono szereg stanowisk metodologicznych głównych badaczy renesansu. Autor uznaje tradycyjne metody historyczno-porównawcze czy ikonologię. W swoich badaniach wykorzystuje również nowsze podejścia metodologiczne: lingwistykę, antropologię i hermeneutykę. Potwierdzają to wczesne studia dotyczące miasta Pelplina, opactwa Cystersów oraz katedry w Pelplinie, Drzwi Gnieźnieńskich, motywu koronacji Maryi Dziewicy, a przede wszystkim monografia poświęcona malarzowi Hermanowi Hanowi. Idea czasu przenika głęboko studia ks. Pasierba z dziedziny historii sztuki, stając się ogniskową umożliwiającą głębszą analizę. Studium Czas otwarty stanowi heurezę pozwalającą na eksplorację powiązań czasu i przestrzeni jako kategorii przedstawionych, artystycznie wypracowanych środkami wizualizacji. Ks. prof. Pasierb wprowadza rozróżnienie sposobów pojmowania czasu: biologicznego, psychologicznego, społecznego, historycznego i kalendarzowego. Jak sam przyznaje, jako autor łączy różne rozumienia czasu w przekazie artystycznym; poszukuje i odnajduje siebie w sztuce.

Twórca dzieła sztuki prezentuje je odbiorcy – widzowi, czytelnikowi. Tak ukierunkowana refleksja pomaga odkryć doświadczenia paralelne, pomaga twórcy wejść w „dialog” z odbiorcą, podobny do dialogu znanego z filozofii Levinasa.

Refleksja na temat czasu przywodzi Autorowi na myśl pytania ostateczne, którym towarzyszy niepokój, niepewność, a nawet strach przed niewiadomym końcem ludzkiego istnienia. Zbawienna okazuje się cykliczność czasu natury. Czas przyrody, zamknięty w powtarzających się cyklach, obrazuje również przemijanie i odradzanie się życia człowieka. Czas świąteczny Wielkiejnocy to dla ks. Pasierba okres radości i szansa metamorfozy duchowej. Ten rytm powtarzających się przemian postrzegany jest przez Autora jako koło, kręgi – kyklos. Przestrzega on jednak przed wirującym kręgiem czasu. Jego środek, punk zanurzający się głębiej i głębiej w otchłani kosmicznej, odrywa człowieka od krawędzi – „nigdzie”. Człowiek zostaje pozbawiony więzi z Początkiem, z Kimś. Widoczne jest tu nawiązanie do filozofii Anicjusza Manliusza Sewerynusa Boecjusza, jak też do innych autorów, których prace, zebrane przez Georgesa Pouleta w tomach: Études sur le temps humain (1949), Les Métamorphoses du cercle (1961), były dobrze znane Pasierbowi.

W Czasie otwartym, pracy będącej syntezą o czasie, ks. prof. Pasierb przyjmuje biblijną linię początku i końca czasu. Przywołuje on również figury pulsujących kręgów czasu, które przewijają się w jego rozmyślaniach literackich o czasie i w analizach temporalnych w malarstwie. Znamienne jest także przyswojenie przez Autora i nawiązywanie do koncepcji wiecznych powrotów – apokatastasis. Zgodnie z przekazami wczesnochrześcijańskich myślicieli i pisarzy, apokatastasis daje szansę zbliżenia się do Boga – Wiecznej Miłości. W swoich wspomnieniach (The diary – 1991) słowa modlitwy ”dobry Panie, każdemu daj kwitnienie, i każdej śmierci zmartwychwstanie” śpiewa jako radosną pieśń wielkanocną.

Czas otwarty podzielony jest na wiele znaczących rozdziałów: Czas zamknięty, Czas otwarty, Czas Boga, Czas człowieka, Czas przyjścia, Czas Kościoła, Czas zbawienia, Czas życia, Czas śmierci. Autor doświadczył bliskości czasu otwartego jako obcowania z pięknem słowa i obrazu oraz w dziełach sztuki wizualnej. Podzielił się głęboką refleksją na temat eschatologicznego wymiaru ludzkiego czasu.

Czas i przestrzeń w obrazie – czas i przestrzeń obrazu

            Autor rozróżnia czas zwizualizowany i czas powstania obrazu. Oba zakorzenione są w ważnym dla artysty punkcie historii, w czasie tworzenia danego dzieła, ale także w wewnętrznej strukturze obrazu, która określona została poprzez temat i przedstawione postacie. Badacz historii sztuki, na którego historia wywarła głęboki wpływ, przeszukuje ją dogłębnie, by odnaleźć jak najwięcej „teraz” - momentów lub zdarzeń, które nanieść należy na linię czasu artysty lub historii w której żył. Oś czasu, czas historyczny stanowią też podstawę wiedzy na temat warsztatu artysty oraz punkt wyjścia dla historyczno-porównawczej metodologii badań. Ksiądz Pasierb obeznany był z hermeneutyką z kręgów naukowych Hansa Gadamera i Paula Ricœura. W eksploracji struktury czasowej swoich dzieł wskazuje czytelnikowi kolistą strukturę kompozycji, charakterystyczną dla scen największych mistrzów baroku, takich jak: Koronacja Maryi, Pokłon pasterzy. Struktura czasu jest szczególnie ważna w portretach siedemnastowiecznego malarza Hermana Hana.

               Analiza malarstwa mistrza gdańskiego, Hermana Hana, zwłaszcza obrazu Koronacja Najświętszej Maryi Panny znajdującego się w ołtarzu głównym katedry w Pelplinie, jest wstępem do odkrywania kolistych struktur czasu i przestrzeni. Pokazuje koncepcje Autora jako bliskie tradycyjnym, antycznym koncepcjom czasu, odbieranego jako dwa przeciwieństwa: Chronos - nieubłagany czas, który pochłania wszystko na swojej drodze oraz Kairos - ulotny moment, który może być zatrzymany przez mądrość, piękno czy zdolność przewidywania. Pozostając pod wrażeniem greckiej wazy namalowanej przez Makrona (Paryż, Luwr), piękną apostrofą wyraził profesor Pasierb swoje wyczulenie na ulotność czasu, Kairos: „długowłosy chłopcze z obręczą i pieskiem biegnący szybko po attyckiej czarze, spoglądający wstecz, skąd wołają wracaj, nie słuchałeś, dziś już za późno, odbiegłeś o dwadzieścia pięć wieków. Malarz Makron, którego mijałeś w rozpędzie, zdążył napisać Kalos - Piękny ”.            Podstawową metodą analizy czasu i przestrzeni w malarstwie jest podejście hermeneutyczne z kręgów Paula Ricœura i Hansa Georga Gadamera.

SUMMARY

Time and space in the research into art and literary works of Rev. Prof. Janusz Pasierb

Time and space constantly present in the awareness and experiencing of Reverend Professor Janusz Pasierb pervade all of his academic achievements, his poetry and literary works. It is, therefore, so difficult to separate his thoughts concerning time, expressed in the metaphors of his poetic language, from the methods of description and temporal interpretation of the visual art works. The study The man and his world in the religious art of Renaissance is a synthesis of his research of this period. It contains a range of methodological opinions of the main researchers of Renaissance. The author considers the traditional historical and comparative methods as well as iconology as the most current ones, and at the same time, he introduces the latest methods such as linguistics, anthropology and hermeneutics into his research. It is confirmed in the early research on the city of Pelplin, on the Cistercian abbey and on the church in Pelplin, on the Gniezno doors, on the motif of the Coronation of Virgin Mary and, first and foremost, on the monograph of the painter Herman Han. The idea of time pervades his studies of the history of art, becoming the connecting point of deeper analyses. The study The open time reflects the heuristic technique of exploration of the relationships between time and space meant as categories presented in artistic ways, worked out by means of visualization. He distinguishes between different ways of understanding time: biological, psychological, social, historical, and of the calendar. As the author admits, he himself constitutes the connecting bond between various kinds of time in the artistic message; he searches for himself in art.

The creator of the work of art presents it to the recipient – the viewer or the reader. This type of reflection helps to discover parallel experiences, it helps the creator to enter into the „dialogue” with the recipient, similar to the dialogue from the philosophy of Levinas. 

Reflections on time raise the Author's questions about the last things in man’s life – they reveal his anxiety, uncertainty and even the fear of the unknown ending of the human life. The cycles of nature come as a salvation as the time in closed cycles reflects dying and the rebirth of life, especially of the human life. The holy time of Easter is a great joy for the Author and a perfect chance for his spiritual metamorphosis. The rhythm of repeated changes is perceived by the Author as a circle, the circles – kyklos. The Author warns against the spinning circle of time. Its centre, the point submerging deeper and deeper in the space abyss, detaches the man from its circumference – the “nowhere”. Man seems to be deprived of the bond with the Beginning, with Somebody. It reveals the philosophy of Anicio Manlio Torcuato Severino Boecio as well of other authors whose works were collected in the studies of George Poulet: Etudes sur le temps humain (1949), Les Metamorphoses du cercle (1961), well-known to the Author.

In the book The open time, which constitutes a synthesis about time, the Author adapts the Biblical line of the beginning and of the ending. He also reminds of the figures in the circle of time, visualized as pulsating circles, which are often mentioned in his literary studies about time and in the temporal analyses in painting. The understanding of apokatastasis, the constant returns, which, according to patristic (early Christian) writers give the chance of being closer to God – the Eternal Love, is also well-known. In his diary (The diary – 1991) he as if sang the song of the Easter joy in the words of the prayer “Good Lord, bless everyone’s lives and change everyone’s death into resurrection”.

The open time consists of many significant chapters: The closed time, The open time, God’s time, The man’s time, The time of coming, The time of the Church, The time of salvation, The time of life, The time of dying. The Author experienced the closeness of the open time in the beauty of the word and in the works of visual art. He presented his deep reflection about the eschatological dimension of the human time.

Time and space in the painting – the time and space of the painting

The Author separated the visualized time and the time when the painting was created. Both are rooted in the point of history which was important for the artist, in the time of creating the work of art as well as in the internal structure of the painting which is expressed through the theme and the presented figures. The researcher who was deeply influenced by history, browsed it deeply in order to find every “now”, adding it to the timeline of the artist’s life, or to the history he was a part of. The timeline, history, constitutes a basis of the knowledge about the artist’s workshop and it is the basis for the historical-comparative method. The priest knew hermeneutics with the hermeneutic circle of Hans Gadamer and Paul Ricoeur. In his exploration of the temporal structure of his works of art he indicates to the reader the circular structure of the composition, which is typical for the scenes of the greatest masters of the Baroque, e.g. The Coronation of Mary, the Adoration of the Shepherds. The structure of time is particularly important in the portraits of Herman Han in the painting of 17^th century.

The analysis of the paintings of the master of Gdańsk Herman Han, especially of his painting The Coronation of the Virgin Mary in the main altar in Pelplin is an introduction for discovering the circular structures of time and space. It shows the author's concepts as close to the traditional Antique concepts of time: as the two opposites: Chronos – the inevitable time which consumes everything on its way and Kairos, the fugacious moment which can, however, be stopped by wisdom, beauty, the ability of predicting. The sensitivity to time, the Kairos,  was expressed by the priest who was impressed by a Greek vase painted by  Makron (Paris, Louvre) “long-haired boy with a hoop and with a dog, quickly running round an attic goblet, looking back where they are calling you, come back, you didn't listen, today it is too late, twenty-five centuries passed. The painter Makron whom you passed by so quickly, managed to write kalos – Beautiful”.

The basic method used for the analysis of time and space in the painting is the hermeneutic method of Paul Ricœur and Hans Georg Gadamer.