Abstrakt

Monitoring ptaków prowadzono w latach 2005-2010 na fragmencie rzeki między Dęblinem (388 km rzeki) i Podwierzbiem (435 km). Obejmuje on południową część Europejskiej ostoi Natura 2000 PLB140004 „Dolina Środkowej Wisły” (ostoi IBA, PL083). Na przeważającym obszarze Wisła płynie tu nieregulowanym lub przekształconym jedynie w niewielkim stopniu korycie, mając charakter nizinnej rzeki roztokowej. Unikalnymi siedliskami lęgowymi doliny Wisły są piaszczyste wyspy i ławice w nurcie, urwiste brzegi oraz stare zadrzewienia łęgowe. Zwłaszcza siedliska nurtu rzeki dostarczają dogodnych miejsc gniazdowania dla wielu rzadkich gatunków ptaków, stanowiąc dla niektórych z nich kluczowe lęgowisko w kraju. Są jednak i kilkukilometrowe fragmenty, gdzie Wisła została przekształcona przez człowieka w sposób bardziej widoczny. Do takich należą między innymi: miejski odcinek rzeki na wysokości Dęblina (388-393 km rzeki) oraz fragment na wysokości Elektrowni Kozienice (421-425 km) oraz obszar, gdzie od 2007 roku wydobywane jest z dna rzeki kruszywo na cele gospodarcze (426-430 km).

Celem monitoringu było porównanie składu i liczebności lęgowych gatunków ptaków związanych z korytem rzeki na wymienionych odcinakach Wisły. Pozwoli to realnie ocenić na ile intensywność wykorzystania Wisły przez człowieka wpływa na rozmieszczenie ornitofauny w dolinie Wisły, decydując o różnorodności gatunkowej i liczbie gatunków cennych i/lub zagrożonych gnieżdżących się w danym miejscu.

W latach 2007-2009 badań na całym fragmencie Wisły objętym badaniami stwierdzono obecność 32 gatunków ptaków charakterystycznych dla koryta i doliny rzeki. Wśród nich było 6 gatunków zagrożonych wyginięciem w skali kraju: mewa siwa (Larus canus), rybitwa białoczelna (Sternula albifrons), sieweczka obrożna (Charadrius hiaticula), ostrygojad (Haematopus ostralegus), derkacz (Crex crex) i dudek (Upupa epops). Porównanie składu gatunkowego awifauny pokazuje duże różnice między sąsiadującymi ze sobą odcinkami rzeki. Zdecydowanie najcenniejszym był fragment między Wróblami i Elektrownią Kozienice (416-420 km). Wisła płynie tu korytem tylko w niewielkim stopniu zmienionym. Ma charakter typowy dla dużej, nizinnej rzeki roztokowej z licznymi odnogami, urwistymi brzegami, ławicami piachu i wyspami o różnym charakterze. Tak zróżnicowane środowisko ma swoje odzwierciedlenie w różnorodności gatunkowej ptaków. Zespół 27-30 gatunków osiągał tu, niespotykane w innych środowiskach, zagęszczenie 337-397 par/km biegu rzeki. Miejski fragment rzeki na wysokości Dęblina (388-393 km rzeki) i 5-kilometrowy obszar wydobywania kruszywa z dna Wisły (425-430 km) były dla ptaków o wiele mniej atrakcyjne. Proste, dużo węższe koryto, mała liczba wysp w nurcie i zdegradowana dolina rzeki w bezpośredniej bliskości brzegów powodowała, że gnieździło się tutaj od 6 do 10 gatunków ptaków, których zagęszczenie wahało się od 2,0-2,7 par/km rzeki na odcinku miejskim, do 3,8-6,6 par/km rzeki na fragmencie rzeki, gdzie wydobywane było kruszywo. Wartości te są jednak i tak wysokie, w porównaniu ze stanem odnotowanym na wysokości Elektrowni Kozienice (420-425 km rzeki). Koryto jest tu wyraźnie zwężone i pogłębione, rzeka płynie wartko jedną strugą, a charakterystycznym elementem w nurcie są liczne betonowe ostrogi i opaski po obu stronach rzeki oraz betonowy brzeg chroniący Elektrownię. Taki obraz wyklucza niemal zupełnie możliwość gniazdowania ptaków w korycie. Spotyka się tutaj jedynie pojedyncze  pary czajki (Vanellus vanellus), piskliwca (Actitis hypoleucos), sieweczki rzecznej (Charadrius dubius), nurogęsia (Mergus merganser), a wyjątkowo również rybitwy rzecznej (Sterna hirundo). Zagęszczenie zespołu ptaków jest bardzo niskie i nie przekracza zazwyczaj 1,5 par/km rzeki.

Coroczny monitoring ptaków w latach poprzedzających i już po rozpoczęciu wydobywania kruszywa z dna rzeki pozwolił ocenić czy inwestycja ta w jakikolwiek sposób zmieniła obraz awifauny. W ciągu trzech lat przedsięwzięcia nie zanotowano negatywnego wpływu inwestycji na różnorodność gatunkową i liczebność ornitofauny tak w bezpośrednim otoczeniu, jak na fragmencie rzeki poniżej. Na obraz i zmiany ornitofauny tych miejsc w decydującym stopniu wpływa nie tyle mała szkodliwość rodzaju inwestycji, co miejsce jej usytuowania. Należy przypomnieć, że pobór kruszywa odbywa się jedynie na odcinku dwóch kilometrów, w dużym stopniu uregulowanej rzeki, a fragment rzeki bezpośrednio powyżej praktycznie jest niedostępny dla ptaków (Elektrownia Kozienice). Z prawdopodobieństwem graniczącym z pewnością można założyć, że w sytuacji, kiedy pobór kruszywa odbywałby się na fragmencie rzeki między 394-420 km lub poniżej 431 km szlaku wodnego negatywny wpływ na siedliska lęgowe i awifaunę koryta rzeki byłby bardzo dobrze widoczny i co gorsze – zapewne nieodwracalny. Oba wymienione wyżej fragmenty są obecnie unikalnym już miejscem, gdzie można spotkać zespół ptaków charakterystyczny dla koryta nieuregulowanej rzeki nizinnej – środowiska, które w związku z działalnością człowieka bezpowrotnie zanika.