Stary Zamek w Grodnie od końca XVI w. do początków XVIII w. Architektura oraz układ funkcjonalny

Mikola Volkau

doi:10.21697/an.13461

Opublikowane: 2023-12-30

Nr 7 (2023)

Stary Zamek w Grodnie od końca XVI w. do początków XVIII w. Architektura oraz układ funkcjonalny

Mikola Volkau

Artifex Novus

Dział: Artykuły tematyczne

https://doi.org/10.21697/an.13461

Abstrakt

Stary Zamek w Grodnie jest jedną z ważniejszych rezydencji królewskich na terenie dawnej Rzeczypospolitej. Okres jej największej świetności zaczął się z końcem XVI w., kiedy Stefan Batory wzniósł na miejscu dawnego murowanego zamku książąt litewskich okazałą renesansową rezydencję. Zespół pisanych i graficznych źródeł zebranych i częściowo opublikowanych przez badaczy jest podstawową bazą dla badań nad architekturą Starego Zamku.

Stefan Batory na pewno nie zdołał sfinalizować budowy swojej siedziby, chociaż został ukończony główny gmach – pałac, w którym monarcha spędził ostatni rok życia i zmarł. Grodzieńską rezydencję wykorzystywali także królowie z dynastii Wazów. Szczególnie ważną rolę odegrał królewicz Władysław, który kontynuował jej przebudowę.

Parter pałacu był podzielony na kilka „sklepów”, które pełniły funkcję gospodarczą. Na piętro prowadziły główne zewnętrzne jednobiegowe schody, dodatkowe klatki schodowe były też po obu stronach pałacu. Piano nobile podzielono na publiczną część po lewej stronie i prywatne królewskie apartamenty po prawej. Na lewo od sieni znajdowały się izba stołowa, która była najbardziej reprezentacyjnym pomieszczeniem pałacu, i sala audiencyjna w narożnym pomieszczeniu. Sypialnia królewska, w której zmarł Stefan Batory, znajdowała się w niewielkim pokój pośrodku pałacu od strony miasta, obok niej był gabinet. W czasie Wazów sypialnia królewska została przeniesiona do większego pokoju na rogu pałacu, a obok głównego wejścia został ulokowany pokój dla straży królewskiej. Prywatne pokoje królewskie były przedłużone na południowy zachód, poprzez murowany korytarz w średniowiecznej ścianie łączyły się z kaplicą nad bramą, łaźnią i Salą Alabastrową w dawnej dwupiętrowej wieży-bramie w południowej pierzei zamku. Na zachód od niej istniała jeszcze jedna przebudowana wieża dawnego zamku gotyckiego, którą razem z piętrowym budynkiem obok przeznaczono na posiedzenia sądów grodzkiego i ziemskiego. Ostatnie budynki były jednokondygnacyjne: murowane oficyna i wielkie kuchnie królewskie wzdłuż północnej strony i drewniane mieszkania dla sług pomiędzy bramą a łaźnią.

Trudnym czasem dla rezydencji grodzieńskiej była okupacja moskiewska w latach 1655–1661. Znaczna dewastacja była spowodowana działaniami wojennymi i brakiem starań o szybką naprawę. W 1673 r. została podjęta decyzja o prowadzeniu każdego trzeciego sejmu Rzeczypospolitej w Grodnie, po czym na Starym Zamku ruszyły prace budowlane. Oprócz odnowienia dachów i sklepień został zmieniony układ pomieszczeń na piętrze pałacu w celu stworzenia większej sali dla posiedzeń senatu, a z południowej strony dziedzińca zamkowego ulokowano izbę poselską. Większość innych pomieszczeń na parterze i piętrze pałacu, w bramie i dawnej łaźni przekazano na cele mieszkalne.

W czasie wielkiej wojny północnej Stary Zamek nie został zniszczony, jednak celowe uszkodzenie budynków przez żołnierzy rosyjskich spowodowało jego dalszy upadek. Pomieszczenia próbowano konserwować, lecz poważnych starań w kierunku renowacji zamku nie podejmowano. Na pewno już wkrótce po wojnie zrezygnowano z pomysłu odnowienia siedziby sejmowej na dawnym miejscu, a po 1736 r. August III zdecydował się na wzniesienie rezydencji na Nowym Zamku.

Słowa kluczowe:

rezydencje królewskie, rezydencje sejmowe, zamki, Stefan Batory, Wielkie Księstwo Litewskie, Grodno

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Volkau , M. (2023). Stary Zamek w Grodnie od końca XVI w. do początków XVIII w. Architektura oraz układ funkcjonalny. Artifex Novus, (7), 78–104. https://doi.org/10.21697/an.13461

Cited by / Share

Bibliografia

Archiwum Główne Akt Dawnych, AGAD f. 395, sygn. 42; AGAD f. 459, dz. 1, sygn. 5; AGAD AKam dz. 1, sygn. II/185; AGAD AR dz. II, sygn. 1211.
Google Scholar

Archiwum Państwowe w Gdańsku, APG f. 300, op. 53, t. 52, nr 8.
Google Scholar

Kungliga biblioteket w Sztokholmie, KB MS D. 1477.
Google Scholar

Lietuvos valstybės istorijos archyvas, LVIA SA 11291; LVIA f. 110, ap. 1, b. 3.
Google Scholar

Нацыянальны гістарычны архіў Беларусі, NHAB f. 1822, op. 1; NHAB f. 694, op. 2, ark. 17.
Google Scholar

Zakład Narodowy im. Ossolińskich, ZNOss 5620/II.
Google Scholar

Archiwum domu Radziwiłłów: (listy ks. M. K. Radziwiłła Sierotki, Jana Zamoyskiego, Lwa Sapiehy), Kraków 1885.
Google Scholar

Писцовая книга Гродненской экономии с прибавлениями, изданная Виленскою комиссиею для разбора древних актов, cz. 2, Wilno 1882.
Google Scholar

Хроніка Іаана Хашкоўскага 1569-1615 гг., „Беларуская даўніна”, t. 2, 2015, s. 201–211.
Google Scholar

Korespondencja wojskowa hetmana Janusza Radziwiłła w latach 1646–1655, cz. 1: Diariusz kancelaryjny 1649–1653, oprac. Marian Nagielski, Konrad Bobiatyński, Przemysław Gawron, Krzysztof Kossarzecki, Piotr Kroll, Andrzej Majewski, Dariusz Milewski, Warszawa 2019.
Google Scholar

Мемуары относящиеся к истории Южной Руси, t. 2, Киев 1896.
Google Scholar

Nowak Tadeusz, Inwentarz artylerii Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1676 r. „Zeszyt Naukowy Muzeum Wojska”, t. 1, 1988, s. 107–117.
Google Scholar

Pamiętniki do historii Stefana króla polskiego, czyli Korespondencja tego monarchy, oraz zbiór wydanych przez niego urządzeń, wyd. Edward Raczyński, Warszawa 1830.
Google Scholar

Pawłowska-Kubik Agnieszka, Śmierć Stefana Jegomości króla polskiego w Grodnie 12 Decembra Anno Domini 1586 (Prawdziwa sprawa o chorobie i śmierci nieboszczyka Stefana Batorego króla polskiego) – źródło do losów Stefana Batorego i historii medycyny, „Studia Źródłoznawcze”, t. 56, 2018, s. 138–153. DOI: https://doi.org/10.12775/SZ.2018.06
Google Scholar

Slizh Natallia, Інвентар Старога замка ў Гародні 1675 г., „Białoruskie Zeszyty Historyczne”, t. 51, 2019, s. 20–26.
Google Scholar

Zbiór pamiętników historycznych o dawnej Polszcze z rękopismów, tudzież dzieł w różnych językach o Polszcze wydanych oraz z listami oryginalnemi królów i znakomitych ludzi w kraju naszym, oprac. J.U. Niemcewicz, Warszawa 1822.
Google Scholar

Bachkou Uladzimir, Rastsislau Baravy, Aleh Trusau, Гродзенскі Стары замак, „Мастацтва Беларусі”, 1989, nr 6, s. 47–48.
Google Scholar

Bachkou Uladzimir, Королевская резиденция на Замковой горе, „Краязнаўчыя запіскі”, t. 9, 2013, s. 21–35.
Google Scholar

Bachkou Uladzimir, Алебастровый зал в Старом замке, „Краязнаўчыя запіскі”, t. 10, 2016, s. 23–28.
Google Scholar

Baliński Michał, Historia miasta Wilna, t. 2, Wilno 1836.
Google Scholar

Borowik Przemysław, Jurydyki miasta Grodna w XV–XVIII wieku. Stanowy podział nieruchomości, Supraśl 2005.
Google Scholar

Czyż Anna Sylwia, Fundacje artystyczne rodziny Paców: Stefana, Krzysztofa Zygmunta i Mikołaja Stefana Paców. „Lilium bonae spei ab antiquitate consecratum”, Warszawa 2016.
Google Scholar

Dansk biografisk Lexikon 7, ed. Carl Frederik Bricka, Kjøbenhavn 1893.
Google Scholar

Die Reisen des Samuel Kiechel: aus drei Handschriften Autor, red. Konrad Haszler, Stuttgart 1866.
Google Scholar

Fischinger Andrzej, Santi Gucci. Architekt i rzeźbiarz królewski XVI wieku, Kraków 1969.
Google Scholar

Hajduk Olga, Kilka uwag w sprawie batoriańskiej przebudowy Starego Zamku w Grodnie oraz jej współczesnej rekonstrukcji, „Biuletyn Historii Sztuki”, t. 83, 2021, nr 4, s. 843–858. DOI: https://doi.org/10.36744/bhs.1075
Google Scholar

Jankowski Tadeusz, Śmierć Stefana Batorego w Grodnie, Grodno 1930.
Google Scholar

Jodkowski Józef, Grodno, Wilno 1923.
Google Scholar

Jodkowski Józef, Królewski Zamek Stary i muzeum w Grodnie, w: Województwo białostockie: przeszłość, zabytki, red. Adam Chętnik, Białystok 1929.
Google Scholar

Kuty Dorota Joanna, Etapy budowy pobernardyńskiego kościoła w Grodnie, w: Sztuka ziem wschodnich Rzeczypospolitej XVI–XVIII w., red. Jerzy Lileyko, Lublin 2000, s. 393–426.
Google Scholar

Kvitnitskaya Elena, Планировка Гродно в XVI–XVIII вв., „Архитектурное наследство”, t. 17, 1964, s. 11–38.
Google Scholar

Lileyko Jerzy, Przebudowa grodzieńskich pałaców Batoriańskiego i Sapieżyńskiego na gmach sejmowy w 1717–1718 r., w: Między Padwą a Zamościem: studia z historii sztuki i kultury nowożytnej ofiarowane profesorowi Jerzemu Kowalczykowi, red. Marta Boberska, Wojciech Boberski, Warszawa 1993, s. 263–282.
Google Scholar

Lileyko Jerzy, Przebudowa Starego zamku w Grodnie na cele sejmowe w latach 1673–1678, w: Kultura artystyczna Wielkiego Księstwa Litewskiego w epoce baroku, red. Jerzy Kowalczyk, Warszawa 1995, s. 129–145.
Google Scholar

Miegorskij Boris, „Подробное описание полков, занятых в осаде Нарвы” 1704 года, „История военного дела: исследования и источники”, t. 1, 2012, s. 391–420.
Google Scholar

Siemianchuk Hienadz, Гарадзенскія замкі ў 1578 г., „Краязнаўчыя запіскі”, t. 9, 2013, s. 53–55.
Google Scholar

Schütte Ulrich, Zur fiktiven und realen Wehrhaftigkeit hessisch-thüringischer Schloßbauten zwischen 1550 und 1750, w: Frühneuzeitliche Hofkultur in Hessen und Thüringen, Hrsg. Jörg Jochen Berns, Erlangen 1993, s. 44–67.
Google Scholar

Szymański Stanisław, Pałac królewski w Grodnie, „Rocznik Białostocki”, t. 6, 1966, s. 297–333.
Google Scholar

Šałanda Alaksiej, Прыватны ліст віленскага цэйкварта Вільгельма Поля ад 6 мая 1641 г. аб водапровадзе і арсенале ў Горадні, w: Гарадзенскі палімпсест ХІІ–ХХ ст., рэд. Алесь Смалянчук, Наталля Сліж, Горадня–Беласток 2008, s. 211–213.
Google Scholar

Alaksiej Šałanda, Sąd grodzki grodzieński za czasów Wazów (1587–1668). Stan badań i źródła, „Rocznik Lituanistyczny”, t. 3, 2017, s. 47–80. DOI: https://doi.org/10.12775/RL.2017.3.03
Google Scholar

Trusau Aleh, Цень Вітаўта тут блукае…., „Мастацтва”, 1993, nr 4, s. 25–34.
Google Scholar

Trusau Aleh, Valancin Sobal, Nina Zdanovich, Стары замак у Гродне XI–XVIII стст.: гісторыка-археалагічны нарыс, Mińsk 1993.
Google Scholar

Vicko Dzmitry, Да пытання пра выгляд Верхняга замка ў Горадні часоў Вітаўта. Заўвагі да варыянту рэканструкцыі Міколы Волкава, „Arche”, 2014, nr 11, s. 213–234.
Google Scholar

Volkau Mikola, Аб некаторых аспектах архітэктуры Старога замка ў Горадні часоў Стэфана Баторыя, „Краязнаўчыя запіскі”, t. 9, 2013, s. 16–20.
Google Scholar

Volkau Mikola, Архітэктура Старога замка часоў Вітаўта ў Гародні, „Беларускі гістарычны часопіс”, 2014, nr 2, s. 17–34.
Google Scholar

Volkau Mikola, Архітэктура Старога замка ў Гродна ў XVI – XVIII стст.: выгляд і прызначэнне збудаванняў размешчаных уздоўж нёманскай сцяны, „Беларускі гістарычны часопіс”, 2015, nr 11, s. 5–22.
Google Scholar

Wardzyński Michał, Rezydencje królewskie Wazów – europejskie inspiracje architektury i rzeźby, w: Świat polskich Wazów. Eseje, red. J. Żukowski, Z. Hundert, Warszawa 2019, s. 257–273.
Google Scholar

Wojciechowski Jarosław, Stary zamek w Grodnie, cz. 1, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1938, nr 2, s. 119–142.
Google Scholar

Wojciechowski Jarosław, Stary zamek w Grodnie, cz. 2, „Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 1938, nr 3, s. 229–270.
Google Scholar

Wrede Marek, Itinerarium króla Stefana Batorego 1576–1586, Warszawa 2010.
Google Scholar

Wrede Marek, Rozbudowa Zamku Królewskiego w Warszawie przez Zygmunta III, Warszawa 2013.
Google Scholar

Wrede Marek, Abiejų Tautų Respublikos sostinės: Vilnius ir Gardinas valdovų Jogailaičių ir Vazų itinerarijuose, w: Lietuva-Lenkija-Švedija: Europos dinastinės jungtys ir istoriniai-kultūriniai ryšiai, sud. Eugenijus Saviščevas, Marijus Uzorka, Vilnius 2014, s. 414–433.
Google Scholar

Wrede Marek, Itinerarium króla Zygmunta III 1587–1632, Warszawa 2019.
Google Scholar