‘TESTAMENTUM PESTIS TEMPORE CONDITUM’

Marek Sobczyk

doi:10.21697/zp.2022.22.2.09

Opublikowane: 2022-08-20

Tom 22 Nr 2 (2022)

‘TESTAMENTUM PESTIS TEMPORE CONDITUM’

Marek Sobczyk

Zeszyty Prawnicze

Dział: Artykuły

https://doi.org/10.21697/zp.2022.22.2.09

Abstrakt

Niniejszy artykuł poświęcony jest szczególnej formie testamentu uznanej w konstytucji Dioklecjana i Maksymiana w 290 r. (C. 6,23,8), nazywanej tradycyjnie testamentum pestis tempore conditum. Była to złagodzona co do wymogów forma testamentu, stosowana jedynie w czasie zarazy i mająca na względzie niebezpieczeństwo zarażenia się i związaną z tym obawę świadków testamentowych oraz dotykające testatora trudności w sporządzeniu testamentu. Uwagi na jej temat poprzedzam syntetyczną prezentacją zwyczajnych form testamentu znanych prawu rzymskiego, gdyż analizowana forma szczególna była tylko złagodzoną postacią zwyczajnej.

Stawiam dwa zasadnicze problemy: w jakich okolicznościach testamentum pestis tempore conditum było dopuszczalne i na czym polegało odstępstwo od zwyczajnej formy testamentu. Analizie poddaję terminy casus maior, morbo oppresso, morbo oppressos i iungi atque sociari. Niestety zwięzła treść reskryptu uniemożliwia precyzyjną i jednoznaczną odpowiedź na powyższe pytania.

W mojej ocenie testamentum pestis tempore conditum było stosowane, gdy dotknięty chorobą zakaźną testator sporządzał testament, przebywając w miejscowości, w której panowała zaraza o takim rozmiarach, które pozwalały uznać ją za siłę wyższą. Nie wystarczał tu zaś stan epidemii jako taki ani też choroba potencjalnego świadka testamentu, jeżeli testator pozostawał zdrowy. Złagodzenie wymogów formalnych testamentu polegało na tym, że świadkowie nie musieli składać swych pieczęci w bliskim kontakcie z chorym testatorem, jednakże czynność ta musiała odbyć się w obecności testatora, choć w pewnym dystansie od niego. Nie przekonują mnie zaś propozycje wykładni zakładające brak jakiejkolwiek styczności testatora ze świadkami podczas czynności sporządzania testamentu, zwłaszcza przyjmujące, że świadkowie składali swoje pieczęcie pod nieobecność testatora.

Słowa kluczowe:

testamentum pestis tempore conditum; testament; zaraza; epidemia.

Pobierz pliki

PDF

Zasady cytowania

Sobczyk, M. (2022). ‘TESTAMENTUM PESTIS TEMPORE CONDITUM’. Zeszyty Prawnicze, 22(2), 169–202. https://doi.org/10.21697/zp.2022.22.2.09

Cited by / Share

Bibliografia

Ackermann E., Über das Testament zur Pestzeit, «Archiv für die civilistische Praxis» 32/1849, s. 55-83.
Google Scholar

Biondi B., Successione testamentaria, Milano 1943.
Google Scholar

Bugaj E., Zaraza w świecie rzymskim w czasach Antoninów, [w:] Epidemie, klęski, wojny, red. W. Dzieduszycki, J. Wrzesiński, Poznań 2008, s. 115-123.
Google Scholar

Castán Pérez-Gómez S., El peligro inminente de muerte como fundamento de formas testamentarias extraordinarias en el Derecho romano y en el Código Civil, [w:] Nuevas orientaciones del Derecho civil en Europa, red. M. Pereña Vicente, P. Delgado Martín, Madrid 2015, s. 925-939.
Google Scholar

Castán Pérez-Gómez S., Formas testamentarias posclásicas especiales: 1. ‘Testamentum tempore pestis’, [w:] Estudios jurídicos in memoriam del Profesor Alfredo Calonge, I, Salamanca 2002, s. 213-235.
Google Scholar

Castán Pérez-Gómez S., Testar en tiempos de pandemia: antecedentes históricos y en la actualidad, «Rivista Internacional de Derecho Romano» 2021, s. 419-480.
Google Scholar

Cherchi A., L’idulgenza nel emegenza. Brevi note sul c.d. testamentum tempore pestis nel diritto romano, [w:] Emergenza e diritti tra presente e futuro, red. V. Corona, M.F. Cortesi, Napoli 2020, s. 143-161.
Google Scholar

Climent Escrivá L., Análisis comparativo entre los testamentos actuales y los del derecho romano, s. 33 = http://dspace.umh.es (dostęp 19 kwietnia 2022 r.).
Google Scholar

Desanti L., Dominare la prassi. I rescritti dioclezianei in materia di successioni, [w:] Diocleziano la frontiera giuridica dell’impero, a cura di W. Eck, S. Puliatti, Pavia 2018, s. 527-563.
Google Scholar

Iglesias J., Derecho romano. Instituciones de derecho privado, Barcelona 1965.
Google Scholar

Iwańska J., Epidemie w antycznych źródłach greckich i rzymskich, «Seminare. Poszukiwania Naukowe» 30/2011, s. 209-221. DOI: https://doi.org/10.21852/sem.2011.30.17
Google Scholar

Iwańska J., Przyczyny, zapobieganie i leczenie chorób epidemicznych w starożytnej Grecji i Rzymie, «Seminare. Poszukiwania Naukowe» 28/2010, s. 223-237. DOI: https://doi.org/10.21852/sem.2010.28.18
Google Scholar

Koredczuk J., Uprzywilejowane rozporządzenia ostatniej woli sporządzane podczas zarazy w prawie i orzecznictwie sądów byłego zaboru austriackiego w okresie międzywojennym, «Krakowskie Studia z Historii i Prawa» 14.2/2021, s. 189-203. DOI: https://doi.org/10.4467/20844131KS.21.013.13521
Google Scholar

Krüger P., ‘Codex Iustinianus’ (editio maior), Berolini 1877.
Google Scholar

Kursa S., Testator i formy testamentu w rzymskim prawie justyniańskim, Warszawa 2017.
Google Scholar

Kuryłowicz M., ‘Testamentum holographum’, «Krytyka Prawa» 7/2015, s. 219-227. DOI: https://doi.org/10.7206/kp.2080-1084.82
Google Scholar

Longchamps de Bérier F., Law of Succession, Warszawa 2011.
Google Scholar

Longchamps de Bérier F., [w:] W. Dajczak, T. Giaro, F. Longchamps de Bérier, Prawo rzymskie. U podstaw prawa prywatnego, Warszawa 2018.
Google Scholar

Marezoll L.G., Über die bei Testamentserrichtung zu beobachtende Einheit des Ortes, des Tages, der Zeit und des Rechtsactes, «Zeitschrif für Civilrecht und Prozeß» 4/1831, s. 54-99.
Google Scholar

Mazzini I., La malattia conseguenza e metafora del peccato nel mondo antico, pagano e Cristiano, [w:] Cultura e promozione umana. La cura del cuerpo e dello spirito nell’antichità classica e nei primi secoli cristiani. Un magistero ancora attuale? Atti del I Conv. Intern. (Troina, 29 ottobre-1 novembre 1997), red. E. Dal Covolo, I. Gianetto, Troina 1998, s. 159-172.
Google Scholar

Muñoz Catalán E., Aplicación jurídica del testamentum tempore pestis o testamento en caso de pandemia como la generada actualmente por el coronavirus, «Foro, Revista De Ciencias Jurídicas Y Sociales, Nueva época» 23/2020, s. 103-125. DOI: https://doi.org/10.5209/foro.73999
Google Scholar

Nowak M., Losy mancypacji i testamentum per aes et libram w okresie pryncypatu i późnego cesarstwa w świetle dokumentów praktyki prawnej, «CPH» 63.2/2011, s. 241-259.
Google Scholar

Nowak M, ‘Mancipatio’ and its life in late Roman law, «JJP» 41/2011, s. 49-68.
Google Scholar

Nowak M., Wills in the Roman Empire. A documentary approach, «JJP» 45/2015.
Google Scholar

Paura R., L’ermeneutica delle epidemie nel pensiero Cristiano e l’idea del Dio Punitore, «Orbis Idearum» 8.1/2020, s. 41-67.
Google Scholar

Piętak L., Prawo spadkowe rzymskie, I, Lwów 1882.
Google Scholar

Rudnicki J., Testament żołnierski i testamenty wojskowe w europejskiej tradycji prawnej, Kraków 2015.
Google Scholar

Rüfner T., Testamentary formalities in Roman law, [w:] Comparative Succession Law, I: Testamentary formalities, red. K.C. Reid, M.J. Dé Waal, R. Zimmermann, Oxford University Press 2011, s. 1-26. DOI: https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199696802.003.0001
Google Scholar

Sahagún G.P., Derecho Romano, Mexico 2008.
Google Scholar

Sánchez-Moreno Ellart C., The late Roman law of inheritance: The Testament of five or seven witnesses, [w:] Inheritance, law and religions in the ancient and mediaeval worlds, red. B. Caseau, S.R. Huebner, Paris 2014, s. 229-257.
Google Scholar

Sitek B., ‘Pestis Antoni’. Reakcja Antoniusza na globalną starożytną epidemię, «Teka Komisji Prawniczej PAN. Oddział w Lublinie» 13.1/2020, s. 389-399. DOI: https://doi.org/10.32084/tekapr.2020.13.1-29
Google Scholar

Siwicka M., Człowiek w obliczu epidemii – relacja Tukidydesa i Prokopiusza z Cezarei, «Vox Patrum» 78/2021, s. 25-64. DOI: https://doi.org/10.31743/vp.11846
Google Scholar

Sobczyk M., Siła wyższa w rzymskim prawie prywatnym, Toruń 2005.
Google Scholar

Suder W., Et forte ‘annus pestibus erat’: Epidemie w Republice Rzymskiej, Wrocław 2007.
Google Scholar

Suder W., Gniew bogów. Etiologia religijna epidemii w Republice Rzymskiej, «Acta Universitatis Wratislaviensis» 3063, «Prawo» 300/2008, s. 391-397.
Google Scholar

Tellegen-Couperus O.E., Testamentary succession in the constitutions of Diocletian, Zutphen 1982.
Google Scholar

Vinci M., Il testamento redatto in tempo di malattia contagiosa: radici romanistiche e letture attualizzanti, «BIDR» 114/2020, s. 283-314.
Google Scholar

Voci P., Diritto hereditario romano, Milano 1956.
Google Scholar

Willems C., Zwischen Infektionsschutz und Schutz des Erblasserwillens: Das sogennante testamentis tempore pestis conditum, «ZSS» 138/2021, s. 616-634. DOI: https://doi.org/10.1515/zrgr-2021-0019
Google Scholar

Wójcik M., Plaga Justyniana. Cesarstwo wobec epidemii, «Zeszyty Prawnicze»
Google Scholar

1/2011, s. 377-401
Google Scholar