Abstrakt

„Humanitas” między prawem rzymskim a totalitaryzmem hitlerowskim
Streszczenie
Idea humanitas towarzysząca ludzkości od czasów starożytnych, od momentu jej powstania pozostawała w ścisłym związku z pojęciem prawa, oddziałując na proces jego tworzenia i interpretacji oraz wyznaczając kierunki jego rozwoju. Jak każda idea ma ona swoje „corpus“ historyczne, jako że proces jej formowania się, kształtowania i konsolidacji odbywał się w rozwoju historycznym naszej cywilizacji, w nierozerwalnym związku z ludźmi i ich losami. O ile dla Cycerona humanitas rozumiana jest jako obiektywna, nadrzędna zasada moralna, z której wynikają dla człowieka określone powinności a także jako wymóg zdobywania wszelakiego rodzaju wiedzy, przede wszystkim na bazie studiów literackich, o tyle w kulturze chrześcijańskiej humanitas przejawia się przede wszystkim w obowiązku miłości bliźniego, umiłowania Syna Bożego w każdej istocie ludzkiej, nawet jeżeli jest ona wrogiem. Przedmiotem rozważań w niniejszym opracowaniu jest koncepcja humanitas u zarania jej dziejów a więc w czasach rzymskich, bowiem idea humanizmu, zarówno w sensie terminologicznym jak i materialnym stanowi oryginalną, autonomiczną kreację rzymskiej praktyki prawnej i myśli filozoficznej a także pojmowanie i krytyka tejże idei humanitas w okresie, „kiedy prawo rzymskie przestało istnieć“ a więc w czasach hitlerowskiego totalitaryzmu. W pismach rzymskich jurystów, poczynając od Juliana, wielokrotnie humanitas jest przywoływana jako ratio decidendi konkretnego rozstrzygnięcia kwestii spornej będąc jednym z atrybutów idei aequitas (słuszności) uznawanej przez rzymskich jurystów i urzędników tworzących i stosujących prawo za podstawę proponowanych przez nich rozstrzygnięć czy rozwiązań prawnych. Tak pojmowana idea humanitas zapewniła sobie silny wpływ na obowiązujące prawo i wyznaczała kierunki jego dalszego rozwoju. W czasach nazizmu zarówno prawo rzymskie jak i ideologia z nim związana stała się natomiast obiektem zażartej krytyki ze strony teoretyków prawa i filozofów związanych z hitlerowskim reżimem. Głęboka awersja do prawa naznaczonego humanizmem, czy to w jego antycznym wydaniu, czy będącego recepcją prawa rzymskiego, spowodowała porzucenie idei humanitas przez elity intelektualne tej epoki popierające poglądy głoszone przez Hitlera bądź też doprowadziła do interpretacji tej idei zupełnie wynaturzonej w relacji do jej oryginalnego znaczenia. Jak należy bowiem zauważyć społeczeństwu rzymskiemu, chociaż nieznającemu pojęcia praw człowieka i z naszego punktu widzenia w wielu aspektach okrutnemu i niesprawiedliwemu, obca była idea dyskryminacji ze względów rasowych i etnicznych, co zawdzięczało ono w dużej mierze uznaniu wartości zawierających się właśnie w idei humanitas.